شرح غزل های حافظ (گنجینه عرفان)

معرفی کتابِ شرح غزل‌های حافظ اثر دکتر معین

کتابِ گنجینه عرفان که شرح غزل‌های حافظ است، حدود هشتاد سال پیش تألیف شد و حدود ده سالی است که دکتر مهدخت معین فرزند دکتر معین سرگرم آماده‌سازی آن برای چاپ است. این کتاب بیش از هفتصد صفحه دارد و به تازگی توسط انتشارات صدای معاصر به چاپ رسیده است. در این اثر شرح غزل‌های حافظ به همراه توضیحات مفصلی در مورد دستور زبان، صنایع ادبی، معانی و مفاهیم غزل و بسیاری نکات دیگر آورده شده است.

جملات درخشانی از کتابِ شرح غزل‌های حافظ:

«ولی محققان در انتساب بیت فوق به یزید تردید دارند چه اولاً بیشتر اشعاری که به نام وی معروف است طبق تحقیق از (وأوا) شاعر عهد اموی است. بیت مزبور در عقدالفرید و مراجع دیگر که به تفاریق اشعار یزید آمده، نیست و ثانیاً ایردهایی از جهت ترکیب نحوی و لغوی به آن وارد کرده‌اند: در مصرع اول: آوردن «باء» بر خیر «ماءنافیه» و «لیس» جایز است ولی بر مبتدای آن (که در این‌جا مؤخر شده) جائز نیست و صحیح آن است که گفته شود «ما عندی تَریاقّ». در مصراع دوم در میان فصحای عرب «ساقی» در صورتی به معنی «چَمانی» استعمال می‌شود که متصف و مضاف به صفتی باشد و به صورت «الساقی» مستقلاً معنی ساقی فارسی را نمی‌دهد. از این‌رو تصور رفته که بیت عربی مورد تضمین از متأخران باید باشد (از افادات آقای فروزانفر). آقای قزوینی می‌فرمایند که پیش از سودی مفسّر ترک دیوان حافظ، کسی این موضوع تضمین را ننوشته و ایشان آن را ساختگی می‌دانند و از اشعار اهلی و کاتبی پیداست که در قرن نهم و دهم این توهم وجود داشته.»

«آنچه به گمان حقیر می‌رسد، با وجود عاری‌بودن از اصطلاحات شعرا و اهل عرفان این است که مراد از «تاب جعد مشکین»،‌ عقدها و گره‌ها و مشکلات اسرار قدر باشد چنانکه در حدیث حضرت امیرالمؤمنین (ع) فرمود: «واد مظلم فلا تسلکوه» چون درازی و سیاهی زلف با پیچ و تاب مجعدبودن تناسب دارد با وادی مظلم ولیکن چون بوی مُشکی از آن ساطع است عاقبت از اثری که عین آن پیدا نیست دانی که البته در این زلف مشکی در نافه و خبری در مکمنِ غیب است که بوی آن را که از کامل‌بودن و مبری‌بودن خدای یگانه از نقائص و قبایح به مشام ادراک می‌رسد، می‌یابیم و عین آنکه این حقیقت بوی شک و محض وهم و خیال نیست نمی‌فهمیم الّا به معاونت باد صبای بارقهٔ الهی و امداد فیوضات نامتناهی، پس نسبت بوی نافه‌ای که در آخر امر باد صبا که فیض الهی است آن نافه را از گره و عقدهای آن زلف سیاه که اسرار قدری است می‌گشاید چه بسیار خون در دل سالکان افتاد، به‌سبب آن پیچ و تاب و اشکالات، پس بوی نافه باعث میل به استکشاف مشک شد و پیچ و تاب جعد مشکین که مشکلات و اسرار قدر باشد نافع بود و دلها از آن در خون بود لکن باد صبای فیض الهی در آخر امر گشادی به آن عقده عطا کرده؛ و آن مشک از نافه هویدا و از بوی آن در حقیقت همه مستفیض شدیم.»

تحلیلی بر کتابِ شرح غزل‌های حافظ‌:

گنجینه عرفان که شرح غزل‌های حافظ است، حدود هشتاد سال پیش تألیف شده است. ده سال بر روی آن کار شده تا آمادهٔ چاپ شود. کتاب بیش از هفتصد صفحه دارد. علت تأخیر برای شروع کار چاپ گنجینه این بود که خانوادهٔ دکتر معین تشخیص داد که اولویت با چاپ جلد دوم «مزدیسنا و ادب پارسی» است که قبلا چاپ نشده بود. بنابراین ابتدا آن کتاب به چاپ رسید و سپس اولویت با چاپ جلد دوم «حافظ شیرین سخن» بود که قبلا چاپ نشده بود، این کتاب را نیز چاپ شد. قبل از حافظ شیرین سخن، دو جلد «مجموعه مقالات» استاد معین نیز منتشر شد. بعد از «حافظ شیرین سخن»، چهار مقاله و تعلیقات را که چاپ شده بود با اضافات بعدی مؤلف تجدید چاپ شد. در این مدت متن چهار مقاله، برهان قاطع و سلسله دستورهای زبان فارسی نیز چاپ شد تا این‌که در نهایت نوبت به گنجینه عرفان رسید.

در کتابِ شرح غزل‌های حافظ چه می‌خوانیم؟

آنچه در این اثر ارزشمند پیش روی ماست، شرح غزل‌های حافظ است به این شکل که غزل‌های حافظ آورده شده و بعد توضیحات مفصلی از جمله در مورد دستور زبان، صنایع به کار رفته، نکته باریک و معنی و مفهوم غزل در ادامه اضافه شده است. گنجینه عرفان بااین‌که نسخه‌ای قدیمی است و سال‌ها پیش تألیف شده است و در سال‌های اخیر شرح‌هایی نوشته شده، هنوز مواردی در معانی و مفاهیم ابیات در این شرح ارائه شده که کم‌نظیر یا بی‌نظیر است. استنباط و ذوق مؤلف در دریافت و کشف مفاهیم و معانی ابیات شگفت‌انگیز است. نکته دیگر نقل‌قول از مآخذ و مراجع قدیمی توسط مؤلف است. این مراجع اکنون کمتر در دسترس است و اطلاع بر مطالب آن‌ها در زمینه حافظ‌شناسی مفید و مؤثر است و مؤلف گنجینه این امکان را برای ما فراهم کرده است. ضمنا استاد معین به نقل قول از مراجع قدیمی اکتفا نکرده و آن‌ها را نقد هم نموده است و دلایلی در رد یا تأیید آن‌ها ارائه داده است. همچنین افادات شفاهی از فضلا و ادبای عصر مانند علّامه دهخدا، علّامه قزوینی، استاد فروزانفر، استاد منوچهر مرتضوی و غیره نیز در کتاب نقل شده است.

حواشی حول محور کتاب

• مهدخت معین، دختر محمد معین (استاد شهیر زبان و ادبیات فارسی) گفت: با اینکه «گنجینه عرفان» نسخه‌ای قدیمی است و سال‌ها پیش تألیف شده، هنوز مواردی در معانی و مفاهیم ابیات در آن شرح ارائه شده که کم‌نظیر یا بی‌نظیر است. استنباط و ذوق مؤلف در دریافت و کشف مفاهیم و معانی ابیات شگفت‌انگیز است.

• مهدخت معین سال‌ها هر آنچه که پدر موفق به چاپش نشد را به چاپ رسانده است. آثاری مانند مزدیسنا و ادب پارسی و حافظ شیرین‌سخن، برهان قاطع و… 
• دکتر معین بعد از تألیف کتاب در دهه ۱۳۲۰ تا سال ۱۳۴۲ به‌تدریج روی کتاب کار کرده است و ارجاعاتی به منابع و مآخذ دیگر داده بود که بایستی از آن مآخذ به گنجینه نقل می‌شد. تصحیح مکرر نمونه‌های چاپی نیز وقت زیادی گرفته است.

• خانم سهیلا امیرقاسمخانی، از دانشجویان سابق مهدخت معین صد غزل اول از گنجینه را به عنوان پایان‌نامه فوق‌لیسانس کارکرده بود. تمام کتاب را رونویسی نموده و مواردی از جمله نشانی‌های سوره‌ها و آیات قرآن و شماره صفحات بعضی ارجاعات محمد معین را که خودش متذکر نشده بود در حواشی کتاب نقل کرده است. 

اگر از خواندن کتابِ شرح غزل‌های حافظ لذت بردید، از مطالعۀ کتاب‌های زیر نیز لذت خواهید برد:

• ستارهٔ ناهید همان داستان «هاروت و ماروت» است که به‌صورت نظم درآمده و نخستین کتابی است که از دکتر محمد معین به چاپ رسید. استاد معین در این کتاب داستان کهن هاروت و ماروت را با تخیل ترکیب کرده و اشعاری خواندنی بر اساس آن خلق کرده است.

دربارۀ دکتر محمد معین‌: ادیب و پژوهشگر

تحصیلات و فعالیت‌ها:

دکتر معین در سال 1316 موفق به دریافت نشان درجۀ سوم علمی شد. در سال 1318 با سمت معاونت اداری دانشسرای مقدماتی و دبیری دانشسرای عالی به تهران منتقل شد. هم‌زمان در دورۀ دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران ادامۀ تحصیل داد و در خرداد سال 1321 از رسالۀ دکتری خود، «مزدیسنا و ادب پارسی» که به راهنمایی ابراهیم پور داود تهیه کرده بود با موفقیت دفاع کرد و ضمن دریافت نشان درجۀ دوم علمی، اولین کسی بود که در رشتۀ زبان و ادبیات فارسی دکتری گرفت. از همین سال در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران مشغول تدریس شد. از سال 1325 علاوه بر تدریس در دانشگاه به همکاری با علی‌اکبر دهخدا پرداخت و در سال 1336 بنا به وصیت دهخدا ریاست «مؤسسۀ لغتنامۀ دهخدا» بدو محوّل گردید. در سال 1327 نشان درجۀ دوم سپاس دریافت کرد. از سال 1331 تا 1333 عضو شورای عالی فرهنگ بود و در بسیاری از کنگره‌ها شرکت داشت. در سال 1332 جایزۀ Tamhour را از طرف Academie des Inscriptions دریافت داشت. در سال 1337 به عضویت فرهنگستان ایران انتخاب شد. در سال 1339 دولت فرانسه «نشان عالی هنر و ادب» بدو اعطا کرد. در سال 1342 از طرف شارل دوگل، رئیس‌ جمهور فرانسه، «نشان پالم آکادمیک» گرفت. در سال 1342 به دعوت دانشگاه پرینستون به آمریکا رفت و پنج ماهی به تدریس و تحقیق مشغول بود. در آذر 1345 در دفتر کارش بیهوش شد و پس از انجام عمل جراحی به اغما رفت و پس از نزدیک به پنج سال بیهوشی، جان سپرد. او مردی فاضل و بسیاردان و فوق‌العاده پرکار و دقیق بود و کارنامۀ پربارش نمایانگر کوششی بی‌وقفه است. از بزرگترین کارهای وی تألیف فرهنگ فارسی (1342 تا 1353؛ شش جلد) بود که در زمان خود کاری بی‌سابقه و ارزشمند به شمار می‌آمد. او به زبان‌های فرانسوی و عربی تسلط کامل داشت و با زبان‌های باستانی ایران نیز آشنا بود. نیما یوشیج در وصیت‌نامۀ خود او را «مَثَل صحیح علم و دانش» خواند و بی‌آنکه دیده باشدش قیم آثار خویش قرار داد.

آثار استاد محمد معین:

• پنج مقاله دربارۀ زبان‌های ایرانی پیش از اسلام
• ماه عاشق
• فرهنگ فارسی دکتر محمد معین
• یادنامۀ پور داود
• تاثیر افکار ایرانی بر طریقه گنوسی
• حافظ شیرین‌سخن
• تاریخ ایران (از آغاز تا اسلام)
• تحلیل هفت پیکر نظامی