پاتوق و پاتوق نشینی در ایران

معرفی کتاب پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران اثر فرید مرادی

کتابِ پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران اثر فرید مرادی نویسندهٔ ایرانی است. نویسنده در این کتاب نگاهی به چگونگی تأسیس نخستین پاتوق‌ها در ایران انداخته است. او در این کتاب از بررسی پاتوق‌های گوناگون مردم  ایران در روزگار صفویه  شروع می‌کند و به پاتوق‌های امروزی می‌رسد. کتاب حاضر بررسی عمیق و همه‌جانبه از نقش و اهمیت این پاتوق‌ها در شکل‌گیری فرهنگ ایرانی ارائه می‌دهد و در گستره‌ای وسیع‌تر نشانمان می‌دهد چه عواملی در تغییر ذائقه ایرانیان و تغییر فضاهای پاتوق ایرانی موثر بوده است.

چرا باید کتاب پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران را بخوانیم؟

اگر به جامعه‌شناسی علاقه دارید و دوست دارید با مبحث پاتوق‌نشینی در ایران به‌طور جامع و کامل آشنا شوید خواندن این کتاب را از دست ندهید. در واقع فرید مرادی در این اثر از دریچه جمع‌نشینی‌ها و پاتوق‌ها به بررسی جامعه ایرانی پرداخته است.

جملات درخشانی از کتابِ پاتوق و پاتوق‌نشینی:

«تقی آزاد ارمکی در کتاب پاتوق در مدرنیته ایرانی آن را به سه دوره قاجار، پهلوی و جمهوری اسلامی تقسیم می‌کند. اما پاتوق‌نشینی در ایران پیشینه‌ای دیرتر از این دارد، مثل زورخانه و قهوه‌خانه و شربت‌خانه در عصر صفویه. در دوران قاجار چایخانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها رونق زیادی داشته و محافل و شب‌نشینی‌های مردم عادی و کلاه‌مخملی‌ها و پهلوانان در این مکان‌ها بود. البته حمام‌ها نیز جدا از این مبحث نبوده و زورخانه‌ها، پهلوانانی که روز را در زورخانه سپری می‌کردند، شب راهی قهوه‌خانه می‌شدند. در آن دوران حمام‌ها حکم پاتوق‌های زنان را پیدا کرده بود، زیرا برای زنان پاتوق رسمی وجود نداشت، تقی آزاد ارمکی می‌گوید: «ما در ایران قدیم و جدید پاتوق‌های متعددی داشته و داریم که از همه مهم‌تر و ماندگارتر قهوه‌خانه‌‌ها هستند. قهوه‌خانه در ایران با فضای معماری، اجتماعی و سیاسی‌ای که داشته توانسته در شکل‌گیری حوادث مهم مؤثر باشد. در کنار غذا خوردن، مراودات فرهنگی هم جاری بوده است. نقاشی، نقالی، پیوندهای اجتماعی، ردوبدل کردن اخبار فرهنگی و سیاسی، پیوندهای اقتصادی، حل اختلاف و ... نیز در قهوه‌خانه‌ها جاری بوده است. در قهوه‌خانه‌ها علاوه بر حضور افراد طبقات پایین‌، افراد و گروه‌های اجتماعی بالا نیز حاضر می‌شدند و هر گروه اجتماعی براساس ذوق و علاقه‌شان منشأ عمل بوده‌اند. گروهی که به نقالی شاهنامه گوش می‌دادند با گروهی که برای کسب خبر و گروهی که برای ارتباط تجاری و اقتصادی می‌آمدند.»»

«در این دهه با حضور شهرداری و توجه به پاتوق‌نشینی در تهران، سعی شد پاتوق‌هایی برای هر قشر به تفکیک تشکیل شود که در برخی موارد مؤثر بوده و از آن استقبال شده و در برخی دیگر چندان اقبالی نشده است. درست است که جوانان دیگر چندان سر چهارراه‌ها و خیابان‌ها جمع نمی‌شوند و پاتوق‌های خاص خود را دارند، اما چندان به پاتوق‌هایی با هدف از پیش‌تعیین‌شده نیز تن نمی‌دهند، مانند فرهنگسراها و خانه‌های هنری که در سطح شهر با این هدف که پاتوق برای جوانان شود، ساخته شد. حال آنکه فضاهای سبز، بوستان‌ها و پارک‌ها همان‌گونه که در هدف‌گذاری‌های اولیه به چشم می‌خورد، امروزه نیز از بهترین پاتوق‌ها برای بازنشستگان و اهالی محل است. در کنار آن کمپ‌های ترک اعتیاد و ... بهترین پاتوق‌های موجود البته با کاربری مشخص در سطح شهر تهران محسوب می‌شود که‌ نه‌تنها کارکرد پاتوقی دارند، بلکه دارای جنبه‌های مثبت برای سلامت جسمی و روانی افراد نیز هستند. کم‌کم پاتوق‌‌ها دیگر وابستگی‌شان را به فضاها از دست دادند و شکل متغیر و فراتری به خود گرفتند. این روزها خیابان‌هایی برای ماشین‌سواری، باشگاه‌های بدن‌سازی و بیلیارد، استخرها و... پاتوق‌هایی هستند که بسترهای پیشین خود را نه به‌طور کامل اما تا حدی حفظ کرده و هر روز ماهیتی متفاوت به خود می‌گیرند، اما همچنان پاتوق‌اند.»

«اگرچه در این اثر کوشیده‌ام از دیرباز حضور زنان را در محافل و مجالس باز نمایم و تصویری از محافل و پاتوق‌هایی را که مختص بانوان بوده با پیشینه آن‌ها مطرح کنم، اما زنانی جسور و تک‌رو نیز بوده‌اند که خود در محافل مردانه حضور می‌یافته‌اند و در کتاب از آن‌ها به خوبی یاد شده است. در تحقیقاتی که در مورد پاتوق‌های زنانه براساس پدیدارشناسی صورت گرفته، عمدتاً حضور زنان را در جمع‌های پاتوقی به دو گروه سنتی و مدرن می‌توان تقسیم‌بندی کرد. مکان‌هایی مثل کوچه و محل و جلسات مذهبی ابزاری در جهت بازتولید مناسبات قدیمی زنان است که حاصل حضور در آن‌ها به بازتولید ایدئولوژیکی فضای جمعی منجر می‌شود. در مقابل کافه و رستوران‌ها، محافل شعر و موسیقی همانند پاتوق‌هایی عمل می‌کنند که در آن‌‌ها شکل جدیدی از زیست روزمره تولید می‌شود. این زیست مبتنی بر بازتولید ارزش‌های مردسالارانه یا تداوم ارزش سنتی جامعه نیست. این پاتوق‌ها را می‌توان «تولید نشانه‌شناسانه فضای اجتماعی مدرن» دانست که در برخی از آن‌ها مانند محافل ادبی و هنری به «تولید فضای روشنفکرانه و مقاومت فرهنگی» منجر می‌شود.»

دربارهٔ پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران‌:

تغییر نظر شاه طهماسب صفوی و راه‌ندادن هیچ هنرمند یا شاعری به دربار را شاید بتوان آغاز پاتوق‌نشینی دانست. در همین دوران بود که هنرمندان مجبور شدند برای امرارمعاش به شمایل‌گردانی و قصه‌گویی روی آورند و فضاهایی پدید آمد که محل حضور مردم شد و با ورود قهوه به ایران از طریق یمن و البته بعدها هند و عثمانی، اولین قهوه‌خانه‌ها شکل گرفت. فرید مرادی در کتابِ پاتوق و پاتوق‌نشینی از شکل‌گیری و تغییر همین پاتوق‌ها و مسیر طولانی تحولات و تغییرات آن‌ها می‌گوید.

فهرست مطالبِ کتابِ پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران:

• مقدمه
• فصل اول: پاتوق
• فصل دوم: قهوه‌خانه در ایران
• فصل سوم: کافه‌‌های مهم و پاتوقی
• فصل چهارم: چهره‌های مهم پاتوق‌نشین
• فصل پنجم: خانه به‌مثابه پاتوق
• فصل ششم: کتاب‌فروشی‌ها و قرائت‌خانه‌ها به‌مثابه پاتوق
• فصل هفتم: انجمن و محفل به‌مثابه پاتوق
• فصل هشتم: گالری‌ها به‌مثابه پاتوق
• فصل نهم: مساجد و حسینیه‌ها به‌مثابه پاتوق
• فصل دهم: باشگاه (کلوب) به‌مثابه پاتوق
• فصل یازدهم: پاتوق در چند شهر بزرگ ایران

اگر از خواندن کتابِ پاتوق و پاتوق‌نشینی در ایران لذت بردید، از مطالعۀ کتاب‌های زیر نیز لذت خواهید برد:

• امیر حمزه صاحبقران اثر فرید مرادی و دربرگیرندهٔ بیست و چهار قصه از دلاوری‌های امیر حمزه صاحبقران است. داستان‌های امیر حمزه در میان عرب‌ها، ترک‌ها و به‌ویژه در شبه قاره هند طرفداران بسیاری دارد. این کتاب یکی از کتاب‌های داستانی حوزهٔ ادبیات عامه محسوب می‌شود.

• دنیا تا دیروز اثر جرد دایموند و کتابی ارزشمند و هوشمندانه برای آشنایی با موضوعاتی مختلف همچون جنگ و صلح، جوانی و پیری، زبان و سلامتی بشر است. روایت‌های جرد دایموند در این کتاب خواننده را به وجد می‌آورد و مانند یک فرهنگنامهٔ ارزشمند، شما را با وقایع مهم دنیا آشنا می‌کند.