کتاب لعاب

معرفی کتاب لعاب اثر امید قجریان

لعاب یک پوشش شیشه‌ای یا شیشه مانند است که ضخامت کم و سختی بالایی دارد. در تعریفِ علمی، لعاب نوعی شیشه است. لعاب به صورت پوشش، روی سطوح متخلخل سرامیلی اعمال و باعثِ بهبود کیفیت آن و ایجاد ویژگی‌هایی مانند زیبایی، نفوذ‌ناپذیری و مقاومت مناسب قطعات سرامیکی می‌شود. کتاب لعاب حاصل سال‌ها کار و پژوهش امید قجریان در این فن / هنر است که طی سال‌ها کار و تجربه و تدریس در این زمینه تهیه و تدوین شده است.

چرا باید کتاب لعاب را بخوانیم؟

کتاب لعاب یکی از کامل‌ترین کتاب‌ها در زمینهٔ هنر یا فن پیچیدهٔ لعاب است که حاصل سال‌ها تجربهٔ آموزش نویسنده در دانشگاه و جست‌وجو در متون قدیمی است. این کتاب به جهت گستردن این هنر ارزشمند و همچنین ادای احترام به کوشش پیشینیان در این سرزمین نوشته شده و راهگشای دانشجویان و علاقه‌‌مندان به لعاب خواهد بود.

جملات درخشانی از کتاب لعاب:

«فن آوری ساخت خرمهره‌های ایرانی اندکی شبیه به خمیر مصری است و در پایه لعاب‌های قلیایی شکل می‌گیرد. از جهتی این شیوه‌ی ساختِ مهره‌های آبی‌رنگ، از متفاوت‌ترین روش‌های ساخت سرامیک محسوب می‌شود. در ایران روش ساخت مهره‌های کبود رنگ سرامیکی، به‌صورت انحصاری امتداد یافته است؛ هرچند تاریخ معینی از پیشینه‌ی خرمهره در ایران در دست نیست اما به نظر می‌رسد به علت وجود معادن فراوان مس در ایران، امکان به‌دست آمدن رنگ‌های اتفاقی آبی‌رنگ در کوره‌های ذوب مس در کنار سیلیس قابل پیش‌بینی بوده است. در شیوه‌ی خرمهره‌سازی از روش‌های معمول لعاب‌کاری و ساخت بدنه‌های سرامیکی استفاده نمی‌شود و مسیری متفاوت با روش‌های رایج پخت بیسکوییت و اعمال لعاب شکل می‌گیرد. خرمهره، که از آن به عنوان چشم زخم یا مهره‌ی کبود نام برده می‌شود، در اعتقادات کهن ایرانی جهت دفع بلا و نیروی شر استفاده می‌شده است؛ ویژگی عمده‌ای این مهره‌ی آبی، رنگ متفاوت آن است که در طبیعت دیده نمی‌شود و باعث تمرکز چشم بر روی آن می‌گردد. بدنه‌ی خرمهره به‌طور کامل از جنس سیلیس است که اکنون به‌صورت تجاری تهیه می‌شود؛ اما در زمان قدیمی از شکستن و خرد کردن سنگ چخماق، سیلیس مورد نیاز به دست می‌آمد. سیلیس به علت نداشتن پلاستیسیته‌ی مناسب، به نسبت هفده به یک با چسب‌های حیوانی مانند سریشُم مخلوط می‌شود؛ ترکیب فوق پلاستیسیته‌ی ضعیفی ایجاد می‌کند که امکان شکل‌پذیری اشیاء کوچک مانند خرمهره را به‌وجود می‌آورد.»

«دامنه‌ی ذوب یا محدوده‌ی ذوب در لعاب، فرایندی است که لعاب‌ها در حالت مذاب طی می‌کنند و به صورت معمول از شروع فاز شیشه‌ای در لعاب تا مرحله‌ی شیشه‌ای شدن کامل آن در حرارت نهایی کوره محسوب می‌شود. دامنه‌ی ذوب لعاب‌ها بر اساس نوع آن ـ خام یا فریت ـ شیوه‌‌های فرمول‌نویسی و ترکیبات مواد پایه‌ی لعاب تفاوت قابل توجهی با یکدیگر دارند؛ برای مثال، لعاب‌های قلیایی دارای دامنه‌ی ذوب محدودی هستند و در مقابل، لعاب‌های بوری و سربی دامنه‌ی ذوب گسترده‌ای دارند. فریت‌ شدن لعاب‌ها باعث افزایش دامنه‌ی ذوب آن‌ها می‌شود و این به آن معناست که لعاب‌های با دامنه‌ی ذوب بالا، در طیف حرارتی گسترده‌تری به فاز شیشه‌ای می‌رسند؛ برای نمونه برخی لعاب‌های فریتی از 800 تا 1050 درجه‌ی سانتی‌گراد دارای محدوده‌ی ذوب هستند. اندازه ذرات مواد اولیه‌ی لعاب در حالت خام و پیش از شرایط پخت، تأثیر مهمی در دامنه‌ی ذوب آن دارد؛ هرچه مواد اولیه‌ی لعاب کوچک‌تر و با ترکیبی همگن‌تر آسیاب شود، راحت‌تر ذوب می‌شوند و این امر دامنه‌ی ذوب لعاب را افزایش می‌دهد. سرعت حرارت‌دهی کوره در حین پخت باعث ایجاد نوسان در دامنه‌ی ذوب لعاب‌ها می‌‌شود و بدیهی است که کند شدن مراحل پخت و افزایش زمان حرارت دیدن لعاب‌ها وسعت بیش‌تری به دامنه‌ی ذوب لعاب می‌بخشد و نتیجه‌ی مناسب‌تری را ایجاد می‌کند. جهت به‌دست آوردن سطحی صاف و یکدست در لعاب‌ها و به ویژه خروج گازهای مختلف و جلوگیری از حباب، توقف حرارتی مناسب در دمای نهایی ذوب ضروری است.»

«همان‌طور که گفته شد شرایط ساخت و آماده‌سازی لعاب‌ها جهت اعمال روی بدنه‌های سرامیکی، آن‌ها را به دو دسته‌ی «خام» و «فریت» تقسیم می‌کند. منظور از لعاب‌های خام، لعاب‌‌هایی هستند که مانند فرمول‌های قبلیِ ارائه‌شده، به‌صورت مستقیم محاسبه و مواد مورد نیاز آن تأمین و سپس با هم مخلوط، سابیده و اعمال می‌شوند. این لعاب‌ها از جهتِ تغییرات فرمول‌های وزن مولکولی، گوناگونیِ زیادی دارند و امکان ایجاد رنگ‌های متنوع را فراهم می‌آورند؛ اما نکته‌ی مهم این است که لعاب‌های خام، همواره در به‌کارگیری و در شرایط پخت، نتیجه‌ی دلخواه را حاصل نمی‌کنند و این مسئله به‌ویژه در موردِ مواد اولیه‌ی محلول در آب مانند کربنات سدیم، خود را بیش‌تر نشان می‌‌دهد. به دلیل تراوش و نفوذ آب در قطعات سرامیکی و به همان ترتیب نفوذ مواد معدنیِ حل شده در آب به داخلِ بدنه، توازنِ مخلوط معلق محاسبه شده در مورد این گروه از مواد در لعاب به هم می‌خورد. برخی مواد سنگین‌تر مانند اکسید سرب، زودتر از بقیه‌ی مواد ته‌نشین می‌‌شود؛ لازم است همواره مواد معلقِ لعاب‌های خام، به‌وسیله‌ی هم زدنِ مداوم، یکنواخت و سپس روی قطعه اعمال گردد. علاوه بر این، استفاده‌ی مستقیم از مواد اولیه‌ی تأمین لعاب در فرمول‌ها، باعث بروز گازهای مزاحم در ضمنِ شکل‌گیری سطوح شیشه‌ای و نقص گوناگون در فرایند حرارت‌‌دهی می‌شود.»

تحلیلی بر کتاب لعاب:

لعاب دانشی پیچیده، رازآمیز و دستاوردی تنیده در تجربه و زمان است که جهانی شگفت از باثبات‌ترین رنگ‌ها را گشوده است؛ دانشی در کنار خاک، آب، باد و آتش. این چهارگانهٔ نمادین که هستی را در خود مَمزوج کرده و سپس در رهیافتی به قدمتِ تمدن بشری بر آن رنگ و لعاب افزوده است. فن‌آوری لعاب، دریافتی از صیرورت و شُدن است. اِمکانی از دچار گشتن‌های نو به نو و بر جای مانده از زمان، که از تنوع رنگ در صورت‌های بی‌شمار و سیلانِ مداوم برآمده است و و همچنان کاستی و افزودنِ مکرر را می‌پذیرد؛ لعاب عجایبِ رنگ است که از آتش قوت می‌گیرد و با آن می‌آویزد. این فن، فهمِ کثرت رنگ است که همراه با پوشیدگی از علوم خفته نزدِ آگاهان سِرّ بوده است؛ دانشی به یادگار مانده از نیاکان که معنای رنگ و ثبات را به آیندگان تقدیم کرده است. شناخت لعاب پیشینه‌ای عمیق در تاریخ زبان فارسی دارد و آگاهان به این فن توانسته‌اند مجموعه‌ای از آثار تأمل‌برانگیزِ برآمده از امتزاجِ عناصر چهارگانه، در کنارِ نقش و لعاب را پدید آورند. کتاب لعاب نتیجهٔ دورانی از آموزش، تجربهٔ میدانی سفر، دیدن و دریافت در گستردهٔ فن‌آوری سرامیک و به‌ ويژه دانش رنگین لعاب است؛ با این رویکرد که در کنار توجه به زبان علمی آن، دستاوردِ ارزشمند و سترگِ پیشینیان را در این گسترده مورد توجه قرار دهد. کتاب لعاب تلاش دارد تا با زبان امروز، دانش پیچیده‌ٔ لعاب و دامنه‌ٔ گسترده‌ٔ آن را برای هنرمندان و علاقه‌مندانِ این «هنرـ‌فنِ» شگفت گردآوری کند. 

فهرست مطالب کتاب لعاب

• فصل اول: شناخت لعاب
• فصل دوم: ترکیبات پایه لعاب
• فصل سوم: شیوه‌ی فرمول‌نویسی و ساخت لعاب
• فصل چهارم: منابع تأمین‌کننده‌ی مواد اولیه لعاب
• فصل پنجم: ساخت لعاب
• فصل ششم: اکسیدهای رنگ‌دهنده‌ی لعاب
• فصل هفتم: ویژگی‌های لعاب
• فصل هشتم: عیب‌های لعاب
• فصل نهم: لعاب‌های ویژه

اگر از خواندن کتاب لعاب لذت بردید، از مطالعۀ کتاب‌های زیر نیز لذت خواهید برد:

• کتاب طرح‌ها و نقش‌های ایرانی اثر محمدرضا ریاضی، شامل شکل، طرح و نقش آثار و اشیای تاریخی می‌شود که بهترین منبع برای شناخت و فهم سیر تحول و تغییرات فرهنگی و هنری ساکنان اولیهٔ فلات ایران است. در این کتاب ابتدا کلیات تاریخی و فرهنگی هر دوره به اختصار معرفی شده است و سپس ترسیم خطی نقش‌ها و طرح‌ها آمده است.

• کتاب دایره‌المعارف مصور شاهکارهای معماری اثر لیان بادن و جان ماری، دربارهٔ طراحی و معماری بناهای مختلف در جهان است که به دست بشر خلق شده. در این کتاب مصور با شاهکارهای معماری، جزئیات طراحی و تاریخچهٔ آن‌ها آشنا می‌شوید.

دربارهٔ امید قجریان: نویسندهٔ کتاب لعاب