شاخه‌ی زرین (پژوهشی در جادو و دین)

معرفی کتاب شاخه‌ی زرین اثر جیمز جرج فریزر

امتیاز در گودریدز: ☆ ☆ ☆ ☆ ☆

کتاب شاخه‌ی زرین از سایت گودریدز امتیاز 4 از 5 را دریافت کرده است.

امتیاز در آمازون: ☆ ☆ ☆ ☆ ☆

کتاب شاخه‌ی زرین از سایت آمازون امتیاز 4.4 از 5 را دریافت کرده است.

معرفی کتاب شاخه‌ی زرین:

کتابِ شاخه‌ی زرین -پژوهشی در جادو و دین- اثری‌ست سترگ در حوزۀ پژوهش فرهنگیِ، اثر تطبیقی وسیعی در اسطوره و دین که به عنوان یک میراث بشری شناخته می‌شود. شاخه زرین اثر جیمز فریزر انسان‌شناس، متخصص ادبیات یونان و روم و متخصص خاورمیانهٔ مکتب کمبریج است. این کتاب اولین بار در سال 1890 در دو جلد منتشر شد؛ در سال 1900 در سه جلد و همچنین ویرایش سوم آن در سال‌های 1906 و 1915 به چاپ رسید. چاپ اثر از همان دم که نخستین نسخه‌هایش به فروش رفت در میان گسترهٔ خوانندگان در آن جامعهٔ میراث‌بر از ارزش‌های ویکتوریایی جنجال برانگیخت و تحولی در نگرش مطلق‌بینانهٔ جامعهٔ ویکتوریایی انگلستان پدید آورد. فریزر در کتاب شاخه‌ی زرین از شیوه‌های ابتدایی پرستش، اعمال زناشویی، آیین‌ها، مراسم و جشن‌های باروری نیکانمان می‌گوید و با رد کردن این باورِ عمومی که زندگی ابتدایی ساده بوده است نشان می‌دهد که انسان بدوی در بندِ جادو، تابوها و خرافات اسیر بود و شما در این اثر شاهد تحول انسان از بدویت به تمدن، از دگرگون شدنِ رسوم و آداب عجیب و غریب و اغلب خونین‌اش به ارز‌ش‌های پایدار اخلاقی، عقلی و معنوی خواهید بود.

واکنش‌های جهانی به کتاب شاخه‌ی زرین:

«کتاب شاخه‌ی زرین یکی از مؤثرترین کتاب‌های قرن بیستم است.» - مجلهٔ تایم

«این کتاب یکی از آثار بزرگ فرهنگ ما است و خواندن آن  همچون سفری ادویسه‌وار در دل فرهنگ بشری است. شاخه زرین ما را به سمت رسیدن به وسعتی عظیم در همدلی و تفاهم با همنوعان خود همراهی می‌کند.» - پروفسور اشلی مونتاگ

«کتاب شاخه‌ی زرینِ فریزر یکی از بزرگ‌ترین آثار است.» - نشریهٔ نیچر

چرا باید کتاب شاخه‌ی زرین را بخوانیم؟

کتاب شاخه‌ی زرین در زمان خود از آن دست کتبی بود که مردم باید آن را زیر لحاف و نور شمع می‌خواندند. چاپ نخست این کتاب بر دنیای ادب لرزه انداخت چون این کتاب برای آن دوران کتابی خطرناک بود و شاید بتوان گفت هنوز هم قدرت برآشوبندگی‌اش را حفظ کرده است. کمتر کتابی این چنین برای حفظ ظاهر خوانده شده یا این چنین بی‌دریغ بد فهمیده شده است. شاخه‌ی زرین یکی از کلاسیک‌های بزرگ جهان و اساس شعور نوین است.

جملات درخشانی از کتاب شاخه‌ی زرین:

«اگر اصول تفکری را که مبنای جادوست بکاویم، احتمالاً خواهیم دید که به دو بخش تجزیه می‌شود: نخست این‌که هر چیزی همانندِ خود را می‌سازد یا هر معلولی شبیه علتِ خود است، و دوم این‌که چیزهایی که زمانی با هم تماس داشتند پس از قطع آن تماس جسمی از دور بر هم اثر می‌کنند. اصل اول را می‌توان قانون شباهت و دومی را قانون تماس یا سرایت نامید. جادوگر از اصل نخست یعنی قانون شباهت نتیجه می‌گیرد که می‌تواند هر معلول دلخواهی را فقط با تقلید آن ایجاد کند. از دومی نتیجه می‌گیرد که با یک شیء مادی هر کاری که بکند اثری مشابه روی شخصی که زمانی با آن شیء تماس داشته است خواهد نهاد. افسون‌های مبتنی بر قانون شباهت را می‌توان جادوی هومیوپاتیک یا تقلیدی نامید. افسون‌های مبتنی بر قانون تماس یا سرایت را نیز جادوی واگیردار می‌نامیم. برای نامیدن اولین شاخه‌ی جادو احتمالاً اصطلاح هومیوپاتیک ارجح است، زیرا اصطلاح دیگر یعنی تقلیدی یا میمیک اگر نگوییم متضمنِ عامل آگاهی است که تقلید می‌کند، لااقل حاکی از آن است، و به این ترتیب شمول جادو را محدودتر می‌سازد. زیرا همان اصولی که جادوگر در کاربستِ هنر خود رعایت می‌کند به اعتقاد او ضمناً‌ کار طبیعت بی‌روح را نیز تنظیم می‌کند. به عبارت دیگر، به طور ضمنی فکر می‌کند که قوانین مشابهت و تماس کاربردی جهانی دارد و به اَعمال انسانی محدود نیست. در یک کلام جادو نظام جعلیِ قانون طبیعی و هم‌چنین راهنماییِ فریبنده‌ی تماس است.»

«در بین تابوهایی که وحشیان رعایت می‌کنند شاید هیچ‌کدام زیادتر و مهم‌تر از ممنوعیتِ خوردنِ بعضی غذاها نباشد و از این‌گونه ممنوعیت‌ها بسیاری علناً از قانون شباهت ناشی شده‌اند و بنابراین نمونه‌های جادوی منفی‌اند. همان‌طور که وحشیْ بسیاری از حیوانان یا گیاهان را به‌خاطر خاصیت مطلوبی که به نظر دارند می‌خورَد، همین‌طور هم از خوردنِ بسیاری دیگر از حیوانات و گیاهان پرهیز می‌کند و گرنه خاصیت‌های نامطلوبی که به نظرش در آنها هست او را فرا می‌گیرد. با خوردنِ آن‌ها جادوی مثبت به کار می‌بَرَد و با پرهیز از خوردن این یکی‌ها به جادوی منفی دست می‌زند. بسیاری از نمونه‌های این جادوی مثبت را در آینده خواهیم دید؛ اینجا نمونه‌هایی از این‌گونه جادوی منفی یا تابو ارائه می‌دهم. مثلاً، در ماداگاسکار سربازان حق ندارند بعضی غذاها را بخورند و گرنه بنابر اصل جادوی هومئوپاتیک زیان‌ها یا حالات نامطلوبی که تصور می‌رود در آن خوراک‌ها وجود دارد دامنگیرشان خواهد شد. بنابراین نباید به خوراک جوجه‌تیغی لب بزنند، «زیر بیم آن می‌رود حیوان که در هنگام احساس خطر خود را به صورت توپ در می‌آوَ‌رَد، آن جمع‌شدنِ از روی ترس را به کسی که می‌خوردش انتقال دهد.» باز، هیچ سربازی نباید خوراک زانوی گاو بخورد وگرنه مثل گاو زانوانش سست می‌شود و نمی‌تواند راه بپیماید.»

«در جزیره‌ی تیمور، به‌هنگام وقوع جنگ کاهن بزرگ هرگز معبد را ترک نمی‌کند، غذایش را برایش می‌برند یا همان جا می‌پزند، او شب و روز باید آتش را فروزان نگه دارد و اگر بگذارد که آتش بیفسرد، شوربختی به جنگاوران روی می‌آورد و تا آتشگاه خاموش و سرد است ادامه می‌یابد. علاوه بر این، مادام‌ که سپاه مشغول جنگ است فقط باید آب داغ بخورد زیرا هر قطره آب سرد روحیه‌ی مردان را نمناک می‌سازد و نمی‌توانند بر دشمن فایق آیند. در جزایر کای، با عزیمت سپاه، زنان به خانه‌ها برمی‌گردند و سبدهایی پر از میوه و سنگ بیرون می‌آوردن، آنها را روغن می‌مالند و روی تخته‌ای قرار می‌دهند و در همان‌حال چنین نجوا می‌کنند «ای خورشیدْ خدای، ماه‌خدای، تیرها را از شوهران‌مان، برادران‌مان، نامزدهامان و سایر خویشان‌مان دور دار، درست همچنان که قطره‌های باران از اینان دور خواهد بود اگر آغشته به روغن باشند.» با شنیدن نخستین صدای گلوله، سبدها را کنار می‌نهند و بادبزن‌ها در دست از خانه بیرون می‌آیند. آنگاه در حالی که بادبزن‌ها را به سوی دشمن تکان می‌دهند در کوچه‌های دهکده می‌دوند و می‌خوانند «ای بادبزن‌های زرین! تیرهای را به هدف بنشان و تیرهای دشمن را دور دار.» در این مراسم، رسمِ روغن مالیدن سنگ‌ها برای آن‌که تیرها مثل قطرات باران که از سنگ، از مردان بازگردد، تکه‌ای از جادوی هومیوپاتیک یا تقلیدیِ ناب است.»

تحلیلی بر کتاب شاخه‌ی زرین‌:

کتاب شاخه‌ی زرینِ فریزر اثری دوران‌ساز است که می‌خواهد وجه مشترک تقریباً همهٔ ادیان ابتدایی را با هم و با ادیان مدرن چون مسیحیت نشان دهد. فریزر تلاش کرد تا عناصر مشترک اعتقادات دینی و اندیشهٔ علمی را تعریف کند و در این کتاب از آیین‌های باروری، قربانی کردن انسان، خدای میرنده و زنده‌شونده، بز طلیعه و بسیاری از نمادها و اعمال دیگر می‌گوید که تأثیرات آن‌ها بر فرهنگ قرن بیستم نیز نفوذ کرده بود. او سعی کرد در این کتاب وجه مشترک ادیان و اساطیر مردمان جهان را بیابید و تز اصلی کتاب این است که ادیان قدیمی، آیین‌های باروری بودند که حول پرستش و قربانی‌های دوره‌ای یک پادشاه مقدس می‌چرخیدند و این افسانه عصارهٔ تقریباً همه‌ٔ اساطیر عالم است.

بخشی از فهرست مطالب کتاب شاخه‌ی زرین

• دیباچه
• مقدمه
• دربارهٔ متن
• کتابنامهٔ گزیده
• سالشمار زندگی جیمز فریزر
• پیشگفتارِ مؤلف
• کتاب اول: فرمانروای بیشه‌زار
۱. فرمانروای بیشه‌زار
۲. فرمانروایان کاهن
۳. جادو و مذهب
۴. انسانْ خدایان
۵. فرمانروایانِ بخشیِ طبیعت
۶. پرستش درختان
۷. وصلت مقدس
۸. فرمانروایان روم
۹. جانشینی سلطنت
۱۰. مسئولیتِ سلطنت
۱۱. مخاطراتِ روح
۱۲. تابوها
• کتاب دوم: کُشتنِ خدایان
• کتاب سوم: بلاگردان
• کتاب چهارم: شاخهٔ زرین

حواشی حول محور کتاب

• جنجال این کتاب عمدتاً برخاسته از نحوهٔ نگرش فریزر به ماجرای مصلوب‌شدن عیسی مسیح بود و جامعهٔ آن روزگار آن را توهین به «برّه‌ٔ خداوند» تلقی کرد. فریزر مجبور شد این فصل را در ویرایش سوم کتاب به بخش ضمائم انتقال دهد تا محتوای آن را نظری و حدسی بنمایاند و در ویرایش تک جلدی اثر در سال 1922 نیز یکسره آن را حذف کرد که این فصل در این ترجمه گنجانده شده است.

• عنوان شاخه‌ی زرین برگرفته از تابلویی با همین نام اثر نقاش معروف و نامی بریتانیایی، ویلیام ترنر است و در واقع اشاره به درختی مقدس دارد که فرد شکننده‌ شاخه‌ای از آن درخت می‌توانست برای تصاحب منصب کهانتِ معبد دایانا در ایتالیا، با کاهن پیشین این معبد مبارزه کند.

• بیتس، جویس، لارنس، الیوت، رابرت گریوز، ویندام لوئیس، پاوند و جوزف کمبل تنها چند تن از نویسندگان و هنرمندانی هستند که تحت‌تأثیر کتاب شاخه‌ی زرین قرار گرفته‌اند.

• بخش‌هایی از کتاب، به ویژه بحث نمادگونگیِ جادو، و توضیحاتش دربارهٔ مفهوم جادوی همدلانه (سمپاتیک) هنوز در محافل پژوهشی کاملاً مورد قبول است. اما تز مربوط به خدایانِ میرنده و زنده‌شونده، در عرصهٔ مردم‌شناسی و حوزهٔ تطبیق ادیان چندان دوام نیاورده است و اغلبِ مردم‌شناسان معاصر بر آن‌اند که فریزر در تفسیر نمونه‌ها راه گزاف پیموده تا آن‌ها را با سیستم خود همخوان و سازگار سازد.

اگر از خواندن کتاب شاخه‌ی زرین لذت بردید، از مطالعۀ کتاب‌های زیر نیز لذت خواهید برد:

• نگاهی نو به اسطوره‌شناسی اثر فیلیپ ویلکنیسون که درواقع راهنمایی درمورد قابل‌توجه‌ترین و تأثیرگذارترین اسطوره‌های جهان است. نویسنده در بخش عمدهٔ این کتاب اساطیر را بر مبنای موقعیت جغرافیایی آن‌ها بررسی کرده است و در باب اسطوره‌شناسی قاره‌ها از اروپا شروع کرده تا به استرالیا می‌رسید و بخش‌هایی از کتاب به اساطیر کهن جاری و تأثیرگذار یونان و روم باستان اختصاص یافته است.

• اسطوره‌شناسی اساطیر و ادیان مشهور جهان اثر ریچارد کاوندیش مورخ انگلیسی است. او در این کتاب به بررسی جامع اساطیر جهان پرداخته است و در پژوهش‌های گسترده‌اش به ویژگی‌های متمایز آن‌ها اشاره کرده است و اهمیت داستانِ هر اسطوره را به تنهایی و ارتباط ویژهٔ آن با الگوهای اجتماعی و باورهای دینی هر سرزمینی ارائه کرده است.

دربارۀ جیمز جرج فریزر: اسطوره‌شناس و محقق