پرسشگری سقراطی در روان درمانی و مشاوره

کتاب پرسشگری سقراطی در روان درمانی و مشاوره از سایت گودریدز امتیاز 4 از 5 را دریافت کرده است.

کتاب پرسشگری سقراطی در روان درمانی و مشاوره اثر علی صاحبی، روانشناس برجسته است. یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های شناخت درمانی روش «پرسشگری سقراطی» است. با این شیوه مراجعه کننده از ذهن خودش بیرون می‌آید و به ذهنیت پرسشگر می‌رسد. به گفتۀ افلاطون، سقراط در زندگی روزانه مردی بسیار قانع و بی‌اعتنا به رسوم بود و مال دنیا نیز برایش اهمیت چندانی نداشت. سقراط به گفتۀ خودش به دنبال حقیقت می‌گشت و به طور کلی فلسفۀ سقراط نوعی فردگرایی، درون‌نگری و مطلق طلبی است که سقراط معتقد بود بیشتر مردم از آن محروم هستند. هدف اصلی سقراط از فلسفه، پرورش معنوی انسان‌ها و آموختن هنر زندگی بود. بنیاد فلسفۀ سقراط «معرفت» یا «شناخت» بود و از دیدگاه سقراط هدف اصلی پرورش روان آدمی است برای همین گرایش اندیشه‌اش به سوی خودشناسی بود.

دکتر علی صاحبی در این کتاب به زبانی روان و ساده به تعریف و تشریح پرسشگری سقراطی و روش استفادۀ صحیح از آن در روان درمانی و مشاوره پرداخته است. علاقه‌مندان به فلسفه از خواندن این کتاب بسیار لذت خواهند بُرد. همچنین این کتاب راهنمای جامع و کاملی برای مشاوران و روان‌شناسان در درمان روان‌شناختی است.

«سقراط در سال 469 پیش از میلاد در آتن به دنیا آمده است. کودکی و نوجوانی‌اش در آغاز درخشان‌ترین دوران دموکراسی آتن گذشت. مهمترین منبع آگاهی ما درباره‌ی زندگی و سرگذشت سقراط نخست، نوشته‌های افلاطون است که در آن‌ها سقراط را با چهره‌ای برجسته و ممتاز و همانند معلمی زبردست و فرزانه‌ای بی‌مانند معرفی می‌کند. چنان‌ که از آثار افلاطون و گسنفون برمی‌آید سقراط در زندگی روزانه، مردی بسیار قانع و بی‌اعتنا به رسوم و ضرر و زیان زندگی مادی بود. فعالیّت اصلی او در گستره‌ی زندگی اجتماعی آتن بود و بنابر گفته خودش حقیقت را جستجو می‌کرد. به طور کلّی فلسفه سقراط نوعی فردگرایی، درون نگری و مطلق طلبی است که سقراط بیشتر مردم را از آن محروم می‌داند. برای سقراط هدف اصلی فلسفه، پرورش انسان‌ها و آموختن هنر زندگی است. امّا موضوع این پرورش جامعه نیست، بلکه فرد است. سقراط بنیاد فلسفه خود را «معرفت» یا «شناخت» قرار داده بود (شرف‌الدین خراسانی، 1352). از دیدگاه سقراط هدف اصلی فلسفه پرورش روان آدمی است، از این رو گرایش اندیشه‌ی او به سوی درون فرد است. تلاش سقراط آن بود که افراد را از درون بیدار و هوشیار کند تا آن‌ها را به خوداندیشی برانگیزند. پرسش اصلی سقراط این است: «چگونه باید زندگی کنیم؟» و پاسخ خودش به این پرسش این است: «پرستاری روان». هر فردی برای آنکه بتواند تا حد ممکن کارآمد شود باید از روان خود به خوبی پرستاری و مراقبت کند.»

«هدف «گفتگوی سقراطی» رسیدن به مفهوم یا تعریف کلّی موضوع مورد پژوهش است. سقراط این کار را به شیوه‌ی استقرایی انجام می‌دهد، یعنی وارسی جزئيات در زمینه‌ی یک موضوع و رسیدن به یک موضوع کلّی. ارسطو استدلال استقرایی را از کشفیّات سقراط و روش خاص او می‌داند. سقراط معتقد است برای آنکه هم‌سخن یا طرف گفتگوی ما بتواند با وارسی جزئيات به موضوع کلّی پی ببرد، باید او را تشویق کرد تا تلاش کند حقیقت موضوع را خودش جست و جو کند. سقراط معتقد است که «شناخت» یا «معرفت» در ژرفای روان هر فرد نهفته است. ما نمی‌توانیم شناخت تازه‌ای در طرف مقابل یا هم‌سخن خود ایجاد کنیم. امّا مانند ماماها می‌توانیم مامای فکر و اندیشه و روان آدم‌ها باشیم. یعنی به کشف هسته‌ی شناخت نهفته در روان شخص مقابل کمک کنیم و شناخت و معرفت را در او تحریک کنیم. افلاطون این روش را از زبان خود سقراط چنین نوشته است: آنچه درباره‌ی هنر مامایی یک ماما صدق می‌کند، درباره‌ی هنر من نیز صادق است. امّا اختلاف هنر من با هنر آن‌ها در این است که هنر من درباره‌ی مردان هم به کار می‌آید و نه فقط زنان و دیگر این که این هنر روان آن‌ها را به درد زایمان وا می‌دارد نه بدن‌هایشان را...»

«بدین وسیله تلاش داشتند تا نامربوط بودن پرسش‌گری‌های سقراط را به مردم نشان دهند و سقراط را به بدگمانیِ جنون‌آمیز به عرف یا برداشت‌های رایج و برخورداری از عطش بیش از حد برای بدیل‌های بی‌معنی و پیچیده متّهم کنند. امّا سقراط معتقد بود که شاید در برخی موارد عرف یا برداشت رایج توضیح و تبیین‌های ژرف‌تری ارائه دهد، ولی با گفتگوهای ساده و کوتاه با بسیاری از شهروندان و پیروان عرف رایج یا برداشت‌های مشترک، ناکافی بودن شگفت‌آور دیدگاه‌های عامه پسند درباره‌ی چگونگی زندگی خوب را آشکار کرده بود. همان دیدگاه‌هایی که به نظر بیشتر مردم، بهنجار و بنابراین تردیدناپذیر بودند و همان نابسندگی‌هایی که در گفتار و رفتارِ مطمئن طرفدارانشان به خوبی آشکار بود. از دیدگاه سقراط، بسیاری از کسانی که با ما صحبت می‌کنند، به ندرت واقعاً می‌دانند که درباره‌ی چه چیزی حرف می‌زنند. به عنوان نمونه می‌توان از گفتگوی سقراط با دو سردار عالی مقام لشگر یونان نام برد. به نقل از افلاطون، در بعد از ظهر روزی در آتن، سقراط با دو سردار جنگ‌های بزرگ پلوپونزی روبرو می‌شود. این سرداران به عقیده‌ای مبتنی بر «عرف رایح» یا «برداشت مشترک» باور داشتند. آن‌ها معتقد بودند که شجاع کسی است که عضو لشکر باشد، در جنگ شرکت فعّال داشته و بی‌مهابا پیشروی کند و دشمن را به هلاکت برساند.»

سقراط، بزرگ‌ترین فیلسوف یونان باستان بود که در 469 پیش از میلاد در آتن به دنیا آمد. سقراط یکی از بنیانگذران فلسفۀ غرب بود و او را نخستین فیلسوف اخلاق در غرب می‌دانند. 399 سال پیش از میلاد و نزدیک به دو هزار و پانصد سال پیش در دادگاهی قانونی سقراط به دلیل فاسد کردن جوانان و بی‌اعتقادی به خدایان به اعدام محکوم شد. نوشته‌های خاصی از سقراط به جا نمانده اما نویسندگان باستان و شاگردانش مثل افلاطون او را به دنیا معرفی کردند. سقراط به پرسشگری دائمی مشهور بود و پرسشگری‌ سقراطی یک روش آموزشی است که سقراط برای کشف پاسخ با پرسیدن سؤال از مخاطبان استفاده می‌کرد. به گفتۀ افلاطون، سقراط معتقد بود که «عمل منظم پرسشگری متفکرانه، انسان را قادر می‌سازد تا ایده‌ها را بررسی کند و بتواند اعتبار آن ایده‌ها را تعیین کند». سقراط اولین فیلسوف یونانی بود که روش پرسش و پاسخ را به عنوان ابزاری برای دستیابی به خودشناسی بنیاد نهاد. همواره در درس‌نامه‌ها و بیشتر منابع شناخت‌درمانی، رفتار درمانی‌شناختی، واقعیت درمانی و رویکرد سیستمی پیشنهاد می‌شود هنگام کار به شیوۀ سقراطی عمل شود اما هیچ یک از کتاب‌های کلاسیک و بنیادین این حوزه چگونگی استفاده از این ساختار و محتوای آن را ارائه نکرده‌اند. به همین جهت دکتر علی صاحبی مهارت پرسشگری سقراطی را در «روان درمانی و مشاوره» به کار برد و کتاب پرسشگری سقراطی را در سال 1400 منتشر کرد تا روش صحیح استفاده از روش سقراطی را به علاقه‌مندان بیاموزد.

سقراط نهایت تلاشش را کرد تا افراد را از درون بیدار و هشیار کند تا آن‌ها به خوداندیشی برسند. پرسش اصلی سقراط این است: «چگونه باید زندگی کنیم؟» و پاسخ خودش به این پرسش «پرستاری روان» بود. پرستاری روان یعنی هر فردی برای آن‌که بتواند تا حد ممکن کارآمد شود باید به خوبی از روان خود پرستاری و مراقبت کند. از نظر سقراط راه شناخت آدمی و زندگی در درون خودِ افراد نهاده شده است. برای همین شعار اصلی‌اش همان نوشتۀ سر در معبد دلفی است «خودت را بشناس». تمام کوشش فلسفی سقراط «خودشناسی» است. روش سقراطی که به آن دیالکتیک یا جدل نیز می‌گویند، به خواننده کمک می‌کند تا مهارت تفکر نقادانه را بیاموزد و به خودشناسی برسد. مبنای پرسشگری سقراطی این ایده است که هر تفکری یک منطق یا ساختار دارد. هر تفکری که به وسیلۀ پرسشگری سقراطی هدایت شود ساختمند است. اگر کسی بخواهد مشارکت در بحث را یاد بگیرد ابتدا باید یاد بگیرد تا به آنچه دیگران می‌گویند به دقت گوش دهد و در جست‌وجوی دلایل و شواهد باشد، مفروضات را بشناسد و در آن‌ها تأمل کند. مثال‌ها، شباهت‌ها و ایرادها را جست‌وجو کند و در کل به دنبال کشف دانسته‌های واقعی و تمیز دادن آن‌ها از باورهای صرف باشد.

مؤلفه‌های اساسی روش سقراطی «پرسشگری نظام‌مند»، «استدلال استقرایی»،‌ «تعریف جهان‌شمول» و «قطعی نپنداشتن دانش خود» است. در این کتاب دکتر علی صاحبی ابتدا به توصیف روش «پرسشگری سقراطی» پرداخته تا ابهامات را در این زمینه برطرف سازد. پس از آن به تشریح و تعریف گفت‌وگوی سه‌گانۀ سقراطی می‌پردازد و به خواننده توضیح می‌دهد که چگونه از این اصول در درمان روان‌شناختی بهره ببرد. موضوع مهم بعدی کتاب پرسشگری سقراطی در روان درمانی و مشاوره، پرسش‌های سقراطی در واقعیت درمانی است. از موارد دیگر ذکر شده در این کتاب می‌توان به سبک راه حل محور سقراط در درمان و نحوۀ صحیح به کار گرفتن سؤالات در مشاوره بر مبنای راهبردهای سیستمیک اشاره کرد.

• فصل اول: پرسش‌گری و گفتگوی سقراطی
• فصل دوم: سقراط در اتاق مشاوره
• فصل سوم: شیوه به‌کارگیری مؤثر گفتگوی سقراطی در رویکرد رفتار درمانی‌شناختی
• فصل چهارم: شیوه‌ی به‌کارگیری گفتگوی سقراطی در شناخت‌درمانی
• فصل پنجم: شیوه‌ی به‌کارگیری گفتگوی سقراط در فرآیند مشاوره‌ی مبتنی بر تئوری انتخاب و واقعیّت‌درمانی
• فصل ششم: شیوه‌ی به‌کارگیری پرسش‌گری سقراطی در کار با مراجع مقاوم
• فصل هفتم: شیوه‌ی به کارگیری پرسش‌گری سقراطی در درمان کوتاه‌مدت راه‌حل محور
• فصل هشتم: شیوه‌ی به‌کارگیری پرسش‌گری سقراطی در رویکردی سیستمی
• فصل نهم: خطرات پرسش‌گری سقراطی
• منابع

• مسئولیت‌پدیری فضیلت گمشده اثر دکتر علی صاحبی روان‌شناس و مترجم است. او این کتاب را با الهام از آموزه‌های تئوری انتخاب و روان‌شناسی کنترل درونی نوشته است چون بر این باور است که وقتی در زندگی خود روان‌شناسی کنترل درونی را جایگزین روان‌شناسی کنترل بیرونی کنیم، زندگی‌ای غنی‌تر و خوشایندتر را تجربه خواهیم کرد.