آیشمن در اورشلیم (شومیز)

---

بخشی از کتاب آیشمن در اورشلیم:
«اگر مخاطب این محاکمه قرار بود کل جهان باشد و اگر این نمایش قرار بود تصویر تمام نمای مصائب یهودیان را ترسیم کند، باید گفت که واقعیت نتوانست به پای این انتظارات و اهداف برسد. خبرنگاران بیش از دو هفته وفادار نماندند و پس از آن، تغییر فاحشی در ترکیب حضار دادگاه رخ داد. حالا قرار بود حضار از اهالی اسرائیل باشند، کسانی که جوان‌تر از آن بودند که داستان را بدانند و یا، مثل موردِ یهودیان مشرقی هرگز کسی داستان را برایشان تعریف نکرده بود.»

---

به نظر شما ممکن است کسی بدون نیت شرورانه و ذاتی پلید دست به شرارت بزند؟ این سؤالی است که برای هانا آرنت، متفکر سیاسی پیش آمد. آرنت که در زمان به قدرت رسیدن آدولف هیتلر از آلمان گریخته بود به درخواست مجلۀ نیویورکر راهی اورشلیم شد تا در دادگاه آدولف آیشمن، یکی از سازمان دهندگان و سران اصلی اس‌اس و هولوکاست شرکت کند. گزارش آرنت در سال 1963 در مجلۀ نیویورکر منتشر شد و سپس نسخۀ اصلاح شده و مفصل‌تر این گزارش در سال 1964 در کتاب آیشمن در اورشلیم به چاپ رسید.

کتاب آیشمن در اورشلیم اثر هانا آرنت با ترجمۀ زهرا شمس گزارشی در باب ابتذال شر است. آدولف آیشمن یکی از بلندپایه‌ترین افسران حزب نازی آلمان بود که در اجرای طرح «راه حل نهایی» یعنی همان کشتار یهودیان نقشی عمده ایفا کرد. او مسئولیت ادارۀ امور مربوط به یهودیان را برعهده داشت و بسیاری از یهودیان با دستور او به اتاق‌های گاز فرستاده شدند تا کشته شوند و به ‌این ترتیب راه حل نهایی در موردشان اجرا شود. او بعد از جنگ جهانی دوم همراه با خانواده‌اش به آرژانتین گریخت اما در سال 1960 جاسوسان اسرائیلی او را یافتند، ربودند و به اسرائیل منتقل کردند. آیشمن سال بعد در دادگاهی در همان کشور به اتهام جنایت علیه قوم یهود محاکمه شد و بعد از گناهکار شناخته‌شدن، با طناب دار اعدام شد. 

مجلۀ نیویورکر هانا آرنت را برای پوشش محاکمه فرستاد. آرنت ضمن پوشش جنبه‌های اصلی محاکمه، مضامین گسترده‌تری که در این محاکمه نهفته بود مثل ماهیت عدالت، رفتار رهبران یهودی در طول رژیم نازی و بحث‌برانگیزتر از تمام این‌ها، ماهیت خود شَر را مورد بررسی قرار داد. آرنت در ابتذال شر به این موضوع اشاره دارد که هولناک‌ترین فجایع دنیا به‌طور عام و هولوکاست به‌طور خاص به دست افراد عادی رقم خورده است که تنها در پی خوش‌خدمتی‌ و اجرای فرامین صاحب منصبان‌شان بودند و خودشان قدرت تعقل و تصمیم‌گیری‌ را از دست داده بودند. آرنت به این ترتیب خطر حکومت‌ها و سیستم‌های فاسد را پررنگ کرد.

آدولف اتو آیشمن، یکی از افسران بلندپایۀ حزب نازی بود که در جنگ جهانی دوم دستور داد تا بسیاری از یهودیان را به اتاق‌های گاز ببرند. وی پس از شکست آلمان نازی توانست با خانواده‌اش به آرژانتین فرار کند اما موساد او را شناسائي کرد و ربود و به اسرائیل برد تا در دادگاه محاکمه شود. او در این دادگاه به ۱۵ جُرم مختلف محکوم و در نهایت در سال 1962 اعدام شد. آرنت در کتاب آیشمن در اورشلیم گزارشی از محاکمۀ آدولف آیشمن نوشت و استدلال کرد که جنایات آیشمن به‌خاطر شخصیت شرور یا فاسدش نیست بلکه ناشی از بی‌فکری محض است؛ آرنت در واقع آدولف آیشمن را از جایگاه اصلی‌ترین متهم فاجعۀ هولوکاست پایین آورد و انگشت اتهام را به سوی انجمن‌های یهودی بُرد و معتقد بود تمام انجمن‌های یهودی و هم‌کیشانشان در این فاجعه دست داشتند و آیشمن صرفاً یک فرد عادی و یک بوروکرات جاه‌طلب بود که نتوانست در مورد عظمت جنایتی که انجام می‌داد تأمل کند. 

نقش آیشمن در نابودی دسته جمعی یهودیان مظهر «ابتذالی هولناک و شیطانی» دانسته می‌شد که در آن زمان در سراسر اروپا گسترش یافته بود اما هارنت عقیده داشت که آیشمن فقط به پیشبرد حرفۀ خود علاقه داشت و شرارتی که انجام داد ناشی از قدرت اغواگر دولت توتالیتر و تمامیت‌خواه و تبعیت نادرست او از حزب نازی بود. در واقع تنها دفاع آیشمن از خودش در طول دادگاه این بود که «من فقط دستورات را اجرا می‌کردم.»

آیشمن در دادگاه به زبان اداری یا همان بروکراسی اشاره کرده بود. حزب نازی با استفاده از زبان برخی از مفاهیم را به‌گونه‌ای تغییر داده بود تا از وحشت و تباهی آن‌ بکاهد؛ برای مثال از کشتار سازمان‌دهی شدۀ یهودیان با عنوان راه‌حل نهایی نام برده می‌شد. این زبان اداری در واقع پوششی بود تا جنایات را به صورت امری عادی و قانونی جلوه دهند.

«آقای هاوزنر (دادستان) واقعاً باور داشت که اگر دادگاه نورنبرگ آیشمن را در جایگاه متهم نشانده بود، توجه بیشتری به سرنوشت یهودیان نشان می‌داد؟ ابداً. او هم مانند تقریباً هر کسِ دیگری در اسرائل باور داشت که فقط یک دادگاه یهودی می‌تواند عدالت را در حق یهودیان جاری کند و این وظیفۀ یهودیان است که به قضاوت دشمنانشان بنشینند. به همین دلیل، حتی یک اشارۀ کوچک به تشکیل دادگاه بین‌المللی برای محاکمۀ آیشمن، نه بابتِ جنایت «علیه مردم یهود»، بلکه بابت جنایت علیه بشریت که بر پیکرۀ مردم یهود ارتکاب یافته است، در اسرائل با مخالفت تقریباً همگانی روبه‌رو می‌شد.»

آرنت در این کتاب نقدهای بسیاری بر دادگاه آیشمن وارد می‌کند و می‌گوید سوالات مهمی که می‌توانستند به روشن‌شدن حقیقت کمک کنند، در این دادگاه نادیده گرفته شدند. مثلاً نقش رهبران و شوراهای یهودیان در هولوکاست چه بود و چرا یهودیان با پای خود به مسلخ رفتند؟ شورای یهود سازمانی یهودی-آلمانی بود که دولت نازی آن را تشکیل داد و وظیفۀ آن انتقال یهودیان اروپا به گتوها بود. آرنت همچنین نقدهایی را نسبت به تغییر ترکیب حضار دادگاه ایراد کرده و اساساً حق کشور اسرائیل برای ربودن یک شهروند کشور دیگر و انتقالش به داخل مرزهای خود و سپس تشکیل دادگاه برای او را به زیر سوال برده است.

فهرست مطالب کتاب
• پیشگفتار. تکفیر هانا آرنت
• یک: سرای عدالت
• دو: متهم
• سه: متخصصی در باب مسئله‌ی یهود
• چهار: اولین راه‌حل‌: اخراج
• پنج: راه‌حل دوم: تجمیع
• شش: راه‌حل نهایی: کشتار
• هفت: کنفرانس وانزه، یاپونتیوس پیلاطس
• هشت: وظایف یک شهروند قانون‌مدار
• نه: اخراج‌ها از رایش- آلمان، اتریش و ممالک تحت‌الحمایه
• ده: اخراج‌ها از اروپای غربی؛ فرانسه، بلژیک، هلند، دانمارک، ایتالیا
• یازده: اخراج‌ها از بالکان-یوگسلاوی، بلغارستان، یونان، رومانی
• دوازده: اخراج‌ها از اروپای مرکزی- مجارستان و اسلواکی
• سیزده: مراکز کشتار در شرق
• چهارده: شواهد و شهود
• پانزده: حکم دادگاه، تجدیدنظرخواهی و اعدام
• سخن آخر
• کتابشناسی

«از همان ابتدا جای هیچ تردیدی نیست که قاضی لاندائو تعیین‌کنندۀ حال‌‌وهوا و جو دادگاه است و تلاش می‌کند، تمام تلاشش را، تا اجازه ندهد که این محاکمه، تحت تأثیر علاقۀ دادستان به رفتارهای نمایشی، تبدیل به یک محاکمۀ نمایشی بشود. اما یکی از دلایلی که باعث می‌شود قاضی لاندائو همیشه موفق به این کار نشود، همین نکتۀ مسلم و ساده است که روند رسیدگی دارد روی صحنه‌ای پیشِ روی حضار رخ می‌دهد، با آن فریاد طنین‌افکن مسئول انتظامات دادگاه در آغازِ هر جلسه که بالا رفتن پرده‌های نمایش را به ذهن متبادر می‌‌کند.»

«آقای هاوزنر واقعاً باور داشت که اگر دادگاه نورنبرگ آیشمن را در جایگاه متهم نشانده بود، توجه بیشتری به سرنوشت یهودیان نشان می‌داد؟ ابداً. او هم مانند تقریباً هر کسِ دیگری در اسرائیل، باور داشت که فقط یک دادگاه یهودی می‌تواند عدالت را در حق یهودیان جاری کند و این وظیفۀ یهودیان است که به قضاوت دشمنانشان بنشینند. به همین دلیل، حتی یک اشارۀ کوچک به تشکیل دادگاه بین‌المللی برای محاکمۀ آیشمن، نه بابتِ جنایت «علیه مردم یهود»، بلکه بابت جنایت علیه بشریت بر پیکرۀ مردم یهود ارتکاب یافته است، در اسرائیل با مخالفت تقریباً همگانی روبه‌رو می‌شد.»

«دقیقاً همین جنبۀ نمایشی محاکمه بود که زیر وزن سهمگین قساوت‌هایی که مو به تن انسان سیخ می‌کرد، از هم پاشید. محاکمه و نمایش از این جهت به یکدیگر شبیه‌اند که هر دو با فاعل آغاز شده و پایان می‌گیرند، نه با قربانی. محاکمۀ نمایشی، حتی بیش از یک محاکمۀ معمولی، به ترسیم طرحی محدود و معین از اینکه چه کاری و چگونه انجام شده است، نیاز دارد.»

اگر به کتاب‌های سیاسی یا کتاب‌های مربوط به ماجرای هولوکاست علاقه‌مند هستید حتما کتاب آیشمن در اورشلیم را بخوانید.

امتناع هانا آرنت از به رسمیت شناختن آیشمن به عنوان شیطان و شَر باعث شد که بسیاری از روشنفکران و انجمن‌های یهودی و غیر یهودی آرنت را سرزنش کنند.

عبارت ابتذال شر (Banality of Evil) را اولین بار هانا آرنت در کتاب آیشمن در اورشلیم معرفی کرد. مفهوم کلی این عبارت این است که بزرگ‎ترین فجایع تاریخ بشر از جمله هولوکاست نه توسط بیماران روانی، که به دست مردم عادی که با پذیرفتن استدلال‌های نادرست دولت‌ها احمق شده‌ بودند به وقوع پیوستند. به اعتقاد آرنت جنایات وحشتناک اعضای حزب نازی نه از روی خباثت بود و نه لذت آدم‌کشی. آن آدم‌ها صرفاً قدرت تفکر و اندیشیدن خود را از دست داده بودند و به تمام فرامینی که به آن‌ها داده می‌شد عمل می‌کردند.

آن‌ها قادر به تحلیل عملکرد خود و سنجش نتایج و پیامدهای رفتارهای خود نبودند. آرنت در کتابش آیشمن را نه در قامت شیطانی خون‌خوار بلکه مردی ابله و ساده‌لوح به تصویر می‌کشد. اگر گفته‌های آرنت را بپذیریم باید قبول کنیم که هر شهروند عادی در اجتماع ممکن است تحت تاثیر فرامینِ یک حکومت توتالیتر یا فاشیستی تبدیل به جنایتکاری مخوف شود.

عنوان اول این کتاب «عجز از تفکر» نام داشت و «ابتذال شر» عنوان فرعی کتاب بود. این عجز از تفکر و اندیشیدن است که منجر به ابتذال شر می‌شود. عنوان فرعی کتاب به این دلیل که بسیار بدیع و جالب‌توجه بود شهرتی به مراتب بیشتر از عنوان اصلی یافت.

عبارت «ابتذال شر» تا حدی به منش آیشمن در دادگاه اشاره دارد، چون این مرد در برابر اعمالش هیچ احساس گناهی از خود نشان نداد و حتی از کسانی که او را محاکمه می‌‌کردند نفرت نداشت، او مدعی شد که هیچ مسئولیتی ندارد چون تنها انجام وظیفه می‌کرده است. او گفت نه تنها از فرمان‌هایی که به او داده می‌شد اطلاعت می‌کرد بلکه تسلیم قانون نیز بود. 

طی دهه‌های اخیر عبارت «ابتذال شر» آن‌‌قدر در مباحث سیاسی استفاده شده که حتی راه خود را به زبان عامه و روزمره نیز باز کرده است. 

کتاب آیشمن در اورشلیم در سایت آمازون امتیاز 4.6 از 5 و از سایت گودریدز امتیاز 4.2 از 5 را به دست آورده است.

خوانایی کتاب و روان بودن 
هانا آرنت در این کتاب نگاهی سرسختانه به یکی از هولناک‌ترین فجایع انسانی قرن بیستم انداخته است. بیش از پنجاه سال از این دادگاه می‌گذرد و این مسئله هنوز حل نشده و این گزارش تبدیل به یکی از جنجالی‌ترین گزارش‌های آرنت شده است.

اگر از خواندن این کتاب لذت بردید، به شما پیشنهاد می‌کنیم کتابِ آزادی آزاد بودن را نیز بخوانید.