تاریخ تحولات اجتماعی ایران (مقاومت شکننده)

---

کتاب تاریخ تحولات اجتماعی ایران نوشته جان فوران محقق آمریکایی در سال 1993 منتشر شد. کتاب تاریخ تحولات اجتماعی ایران از روی کار آمدن خاندان صفویه در سال 880 شمسی شروع می‌شود و تا جنبش‌های اجتماعی قرن بیستم ادامه دارد و با توجه به مباحث جاری جامعه‌شناسی توسعه، ارزیابی جدیدی از رویارویی ایران با غرب در پرتو طیفی از نظریه‌های علوم اجتماعی و نظام‌های جهانی، از جمله وابستگی و فرهنگ سیاسی را ارائه می‌‌نماید.

---

جان فوران در کتاب تاریخ تحولات اجتماعی ایران (مقاومت شکننده) با عرضۀ تلفیق تازه‌ای از تاریخ ایران، می‌گوید ساختار اجتماعی ایران حاصل تاریخی پویش‌های داخلی و خارجی است و روابط نظامی، تجاری و سیاسی با غرب به‌گونه‌ای به ترتیبات اجتماعی شکل داده که رشته نهضت‌های مقاومت «مردمی» را به‌نمایش گذارده است. فوران معتقد است که این مقاومت‌ها به آن دلیل موفقیت نسبتی داشته که بر زیربناهای اجتماعی شکننده‌ای استوار شده و قدرت‌های خارجی مدام در امور داخلی مداخله کرده‌اند. فوران می‌گوید انقلاب 1357 ایران تنها در پرتو مطالعۀ تاریخ ایران قابل درک خواهد بود. (مقدمۀ کتاب)

در این کتاب فرایندهای تحولات اجتماعی ایران از اوج قدرت کشور در سده‌های شانزدهم (879 تا 979ش) و هفدهم (979 تا 1079ش)، یعنی دوران حکومت صفویه، تا سال‌های پس از انقلابِ تکان‌دهندۀ 1357 که به حکومت خاندان سلطنتی پهلوی پایان داد، مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد. دو موضوع به‌هم مرتبط، مسائل محوری کتاب را تشکیل می‌دهد: یکی نحوۀ توضیح ساختار اجتماعی در حال تغییر و دیگری چگونگی تحلیل انفجارهای اجتماعی ادواری که مشخصۀ فرایند تغییرند و نظیرشان را در عصر جدید نمی‌توان یافت.

نویسنده با رویکرد بررسی طبقه، قومیت و جنسیت به ساختار اجتماعی نگریسته است و تأکید را عمدتاً بر عامل طبقه نهاده است اما در هر حال اهمیت قومیت و جنسیت را هرگز از نظر دور نداشته است. از نظر جان فوران، یکی از مسائل کلیدی که باید مورد بررسی قرار گیرد، تعیین این نکته است که روابط ایران با غرب (به مفهوم گستردۀ جهان صنعتی) طی چندین قرن به چه میزان دولت، جامعه و اقتصاد را در راستای مشخصی از وابستگی به اقتصاد جهانی و سیاستِ قدرتمندترین کشورها شکل داده است.

از نظر نویسنده کنش متقابل فشارهای خارجی با ساختارِ از پیش موجود و جاری جامعۀ ایرانی موجب بروز مناسبات اجتماعی در طول زمان بیش از پیش پیچیده‌تر شده است. تنش‌های حاصل به‌صورت یک رشته اعتراض‌ها، شورش‌ها، انقلاب‌ها، جنبش‌های جدایی‌خواهانه و کودتاها رخ داده است و سرچشمۀ آن‌ها در مقاومتی است که بخش‌های گوناگون جامعه در برابر واقعیت‌های سلطه خارجی و خودکامگی دولتی نشان داده است. هدف نویسنده در واقع توضیح شرایطی است که در آن‌ها چنین مخالفت‌هایی امکان‌پذیر می‌شده و همچنین توضیح می‌دهد که چرا ظرفیت رهایی بخش این مخالفت‌ها پی‌ در پی حرمان و سرخوردگی به بار آورده است. 

مقدمۀ ناشر
مقدمۀ مترجم
سپاس‌گزاری
پیشگفتار
فصل ۱- چارچوب بررسی تحولات اجتماعی
فصل ۲- صورت‌بندی اجتماعی ایران در حوالی سال 1630م/1309ش
فصل ۳- دگرگونی اجتماعی در ایران، 1500- 1800م / 879-1179 ش
فصل ۴- در آستانۀ وابستگی/ صورت‌بندی اجتماعی ایران از 1800 تا 1914 میلادی مطابق با 1179 تا 1293 شمسی
فصل 5- اصلاحات، شورش، انقلاب، کودتا / جنبش‌های اجتماعی در ایران عصر قاجار
فصل 6- دولت، جامعه و اقتصاد در دورۀ رضا شاه (1925 – 1941م / 1304 – 1320ش)/ فشردگی نیروهای اجتماعی
فصل ۷- برقراری دموکراسی، جدایی‌خواهی، ملی کردن، کودتا / جنبش‌های اجتماعی 1941م / 1320ش تا 1953م / 1332ش
فصل 8- موقعیت جدید وابستگی / توسعه سرمایه‌داری وابسته در زمان محمدرضا شاه 1953- 1977م / 1332-1356ش
فصل 9- جریان انقلاب ایران و بعد 1977-1991م / 1356-1370ش
فهرست اعلام

«اکنون در موقعیتی هستیم که می‌توانیم از ترکیب طبقاتی جنبش ملی شدن نفت یک ارزیابی مقدماتی به عمل آوریم. جمع‌بندی ایوانف بر اینکه جبهۀ ملی به «دولت‌مردان بورژوا -زمین‌دار با تمایلات ملی گرایانه و نمایندگان روشنفکران» محدود می‌شد و «سازمانی بورژوایی ملی به شمار می‌رفت»، سیمای کلی مجموعۀ جنبش را نشان نمی‌دهد. دیبا، آبراهامیان و کاتوزیان به‌درستی بر مشارکت دانشجویان، کارگران صنعتی، پیشه‌وران، مغازه‌داران، بازرگانان، روحانیان، زنان شهری و ایل قشقایی انگشت نهاده‌اند. که آبراهامیان از آنها به عنوان «دو نیروی ناهمگرا، یکی طبقۀ متوسط سنتی... و دیگری طبقۀ متوسط جدید» یاد می‌کند. من این نیروهای اجتماعی را ائتلاف چند طبقۀ تحت سلطه و طبقه‌های متوسط وجه‌های تولید خرده‌کالایی، سرمایه‌داری و بخشی از وجه تولید شبانکارگی چادرنشین می‌نامم. هر دو مفهوم ]آبراهامیان و من[ به پایگاه‌های مختلط ائتلاف مردمی و رگه‌های ایدئولوژیکی و مادی درون آن اشاره دارند.»

«در این صورت سؤال این است که با توجه به این همه درخواست و عقاید ناظرات در مورد بالا بودن ظرفیت انقلابی جنبش، چه عواملی باعث محدود ماندن حاصل و پیامد جنبش تنباکو شد؟ یکی از عوامل، پیدایش اختلاف‌نظر و دودلی بعضی از روحانیان در آخرین مراحل جنبش بود. البته یادآور می‌شویم که از بدو کار نیز توافق‌نظر صددرصد میان دست‌اندرکاران جنبش وجود نداشت. در دسامبر 1891 (آذر-دی 1270) سید عبدالله بهبهانی - که احتمالاً از رژی رشوه‌ای دریافت کرده بود - با اقدام میرزا حسن شیرازی به مخالفت برخاست و تا آنجا پیش رفت که در مسجد و در حضور مردم قلیان کشید. امام جمعۀ تهران که از بستگان نزدیک شاه بود و نیز روحانیان برجستۀ مشهر حاضر به حمایت از جنبش نشدند. اما در پشت این ناهمدلان پراکنده، خود آشتیانی بود که در 5 ژانویه 1892 (15 دی 1270) هنگامی که رژی و دولت حاضر به فسخ امتیاز شدند از دامنۀ درخواست‌ها کاست.»

«بی‌شک تجربۀ شاق اسکان اجباری عشایر از سوی دولت تأثیر را بر گرایش‌های قبیله‌ای و آگاهی سیاسی بر جای نهاد. رژیم پهلوی به جای آنکه با ادعای مشروعیت قوی بر عشایر حکومت کند، با زور اسلحه یا تهدید بر آنها حکومت کرد. سرکوب باعث شد که بسیاری از قبایل به آگاهی سیاسی دست یابند و هویت خویش را در رابطه با مسیر کوچ، فرهنگ، رسوم و سنت‌ها و زبان جستجو کنند. اقلیت‌های قومی به مفهومی یک ائتلاف واقعی در برابر روند «فارس سازی» رژیم به وجود آوردند و چون در معرض پدیده‌های صنعتی و شهری قرار گرفتند (مثل بختیاری‌هایی که در حوزه‌های نفتی خوزستان کار می‌کردند)، با افکار سیاسی جدید -آزادی و برابری- آشنا شدند و این امر در پاره‌ای قیام‌ها که در ذیل مورد بحث قرار می‌گیرد، نقش مسلمی ایفا کرد.»

اگر دوست دارید با تحولات اجتماعی ایران از پانصد سال پیش (یعنی دوران صفویه) تا به امروز آشنا شوید حتماً کتاب تاریخ تحولات اجتماعی ایران را مطالعه نمایید.

کتاب تاریخ تحولات اجتماعی ایران (مقاومت شکننده) از سایت گودریدز امتیاز 4.1 از 5 را به دست آورده است.

نشر رسا کتاب تاریخ تحولات اجتماعی ایران (مقاومت شکننده) از جان فوران را با ترجمۀ احمد تدین منتشر کرده است.

جان فوران کوشیده است در پرتو یک مورد خاص، یعنی پانصد سال تاریخ پرفراز و نشیب ایران، قانونی عام برای همۀ انقلاب‌ها و از جمله انقلاب‌های ایران در طول دو سدۀ اخیر پیدا کند. فوران در پرتو این بررسی‌ها می‌گوید انقلاب اخیر ایران با همۀ عظمت و پهناوری‌اش در مقایسه با سایر انقلاب‌های بزرگ تاریخ بشر، حالت استثنایی ندارد و ضمن بررسی و نقد نظریه‌های انقلاب، می‌کوشد به قوانین عام و کلی دست یابد و به یاری آن‌ها همۀ انقلاب‌های پیشین را توضیح بدهد.

- بحران نقت در ایران اثر یرواند آبراهامیان که در مورد بیست و هشت ماه پرتلاطم بین سال‌های 1330 تا 1332 در ایران است. کتاب بر اساس اسناد طبقه‌بندی شدۀ سیا و وزارت خارجۀ ایالات متحده نوشته شده است و یرواند آبراهامیان در این کتاب بحران نفت ایران را روایت می‌کند که با کودتای 28 مرداد سال 1332 به اوج خود رسید.