هم شرقی هم غربی (تاریخ روشنفکری مدرنیته ایرانی)

---

افشین متین، استاد برجستۀ تاریخ خاورمیانه در دانشگاه ایالتی کالیفرنیا است. او کتاب هم شرقی هم غربی (تاریخ روشنفکری مدرنیتۀ ایرانی) را در سال 1400 به زبان انگلیسی منتشر کرد. او در این کتاب ساختارهای روشنفکرانۀ مدرنیتۀ ایرانی در قرن بیستم تا انتهای دهۀ 1350 را توضیح داده است.

---

اولین جریان‌های روشنفکری ایران مدرن در عهد قاجار و پس از شکست‌های ایران از روسیه در ابتدای قرن هجدهم میلادی شکل گرفت تا تلاشی برای رفع علل عقب‌ماندگی باشد. افشین متین در کتاب هم شرقی هم غربی به متفکران بانفوذ و ارتباط فکری آنان با یکدیگر در تاریخ روشنفکری جامعه و سیاست ایران پرداخته و پژوهش‌های مرتبط با مباحث روشنفکری را تحلیل، تکمیل و نقد کرده است. افشین متین ظهور ایدئولوژی اسلامی در ایران را شکست غربی شدن یا مدرن‌شدن نمی‌داند بلکه آن را پروژه‌ای می‌داند که اسلام را تبدیل به یک ایدئولوژی سیاسی کرده که با جهان‌بینی‌های فرامذهبی و عرفی مدرن سازگار است. 

نویسنده در کتاب هم شرقی و هم غربی نشان می‌دهد که چطور ملی‌گرایی ایرانی به مرور تحت تأثیر اندیشۀ عثمانی‌ها، جمهوری‌خواهان ترکیه، ضد مدرنیتۀ آلمانی و مارکسیسم روسی قرار گرفت. نویسنده با جابه‌جا کردن شعار «نه شرقی نه غربی» مدعی شده است که ایران مانند گذشته از لحاظ فرهنگی و فکری هم شرقی است و هم غربی و تاریخ روشنفکری مدرنیتۀ ایران را با پژوهش‌های تاریخی در هم آمیخته است و روایت‌های کتاب با شروع انقلاب 1357 پایان می‌یابد. 

از زمان انقلاب 1357 ایران، بسیاری از ناظران غربی، ایران را گرفتار بین تاریخ شرق و مدرنتیۀ غربی و  بین دین و سکولاریته دیده‌اند. بنابراین افشین متین در کتاب هم شرقی هم غربی به ایدئولوژی خاص انقلاب در چارچوب روشنفکری و فرهنگ خاص ایران در دهۀ 1350 پرداخت و تحلیل فلسفۀ سیاسی پیش از انقلاب را در کتاب گنجاند. 

افشین متین در کتاب هم شرقی هم غربی نگاهی مجدد به تاریخ روشنفکری ایران انداخته و بسیاری از نمونه‌های غالب در تاریخ‌نگاری ایران و خاورمیانه را به چالش می‌کشد و روایتی جدید ارائه می‌دهد. او برای ترسیم سازۀ فکری مدرنیتۀ ایرانی در قرن بیستم بر الگوهای گستردۀ اندیشه‌های تأثیرگذار و ارتباط آن‌ها با یکدیگر تمرکز کرده است. 

این روندهای فکری در یک زمینۀ تاریخی جهانی مورد بررسی قرار می‌گیرند و به این ادعا منتهی می‌شوند که مدرنتیۀ ایرانی حداقل یک قرن قبل از تعامل فکری شدید با ایدئولوژی‌های جهانی پایدار بوده است. نویسنده با برگرداندن بسیاری از روایت‌های غالب به این نتیجه می‌رسد که ایران مدرن را می‌توان از نظر فرهنگی و فکری هم شرقی و هم غربی دانست.

• تبارشناسی مدرنیۀ ایرانی
• حلقۀ برلین، طراجی جهان‌بینی ملی‌گرایی ایرانی
• سرکوب مشروطه‌خواهی: روشنفکران به‌مثابۀ ابزارهای دیکتاتوری مدرن
• حلقه‌های مفقودۀ روشنفکری: انتقاد از اروپایی‌گری و ترجمۀ مدرنیته
• برهۀ هژمونی سوسیالیسم در میانۀ قرن بیستم
• سلطنت انقلابی، تشیع سیاسی و مارکسیسم اسلامی
• نتیجۀ رستاخیز نافرجام: جولانگاه روشنفکری کاملا باز برای مخالفان

«بحث گذار ایران به مدرنیته را که در این فصل مطرح می‌شود با پیشنهادِ چند بازنگری در مفاهیم کلیدی در تاریخ‌نگاری ایران «پیشامدرن» آغاز می‌کنم. نخست آنکه باید مفهوم پیشامدرن ایران را به‌عنوان یک امپراتوری از فهم مدرن از ایران به‌مثابۀ یک دولت-ملّت متمایز کرد. دوم، در تقابل با پارادیم‌های استبداد آسیایی و خودکامگیِ اسلامی شرق‌شناسان، باید دولت ایران پیشامدرن را به‌مثابۀ ملغمه‌ای نامتمرکز و ناموزون از حاکمیت‌های مذهبی و سیاسی شناخت. سوم، چنانکه در این فصل استدلال می‌شود، گذار ایران به مدرنیته، از طریق اصلاحات قرن نوزدهمی که به مشروطیت انجامید، عمدتاً در اثر ارتباط با امپراتوری‌های عثمانی و روسیه، و نه با اروپا و «غرب» به تکوین رسید.»

«البته ارجاع‌های جسته‌گریخته به «ایران»، هم به‌عنوان قلمرو و هم به‌معنای حکومتداری، در منابع ادبی و سیاسی پیشامدرن دیده می‌شوند، مفاهیمی که به امپراتوری ایران در دورۀ ساسانیان بازمی‌گردند که به ساختاری سیاسی تحت سرکردگی مذهب زرتشتی دلالت دارند. این‌گونه مفاهیم را می‌توان با مفاهیم جهان مسیحیت و دارالاسلام مقایسه کرد، که این دومی شباهت بیشتری با الگوی ساسانی «درست‌دینان» حاکم بر یک امپراتوری پهناورِ چندمذهبی دارد. بنابراین، ایران پیشامدرن نه یک ملّت بلکه یک امپراتوری بود همانند «روم» و «چین» در زمانی که امپراتوری آنها گسترده بود. مرزهای در حال تغییر امپراتوری ایران تمام سرزمین‌های فتح شده توسط امپراتوران ساسانی را از مصر تا آسیای میانه، و از قفقاز تا هندوستان، در برمی‌گرفت.»

«ویژگی دیگر ایران پیشامدرن وسعت زیاد و تأثیر سیاسی جمعیت ایلیاتی آن بود. اجتماعات ایلیاتی، دور از دسترس شاهان و روحانیون، عملاً، به‌لحاظ سیاسی و مذهبی، در حوزۀ جغرافیایی خود، حاکم خودمختار بود. نمونۀ این الگو، پادشاهی قاجار (از دهۀ 1370 تا 1304)، ائتلافی از ایلات بود، که در آن، حوزۀ اقتدار واقعیِ شاه، به قلمرویی محدود می‌شد که به قبیلۀ خودِ او تعلق داشت. اگر بتوان پادشاهی قاجار را یک «دولت» به‌حساب آورد، در آن‌صورت ایلات و عشایر خودمختار ایران سدۀ 1200 «دولت‌هایی درون آن دولت» محسوب می‌شدند. این الگوی غیرمتمرکز از حاکمیت‌های چندگانه را ملوک‌الطوایفی می‌نامیدند، که دقیقاً به‌معنای حاکمیت «ایلات» یا «طوایف» است، یعنی ساختاری سیاسی که با نظام فئودالی اروپا قابل مقایسه است.»

اگر به علوم سیاسی، فلسفۀ ایران و تاریخ ایران علاقه دارید حتماً کتاب هم شرقی هم غربی را مطالعه نمایید.

«این کتاب منحصربه‌فرد منابع تأثیرگذاری که بسیاری از محققان این حوزه نادیده گرفته‌اند و در واقع ایران مدرن را شکل داده‌اند، توضیح داده است. افشین متین شرح دقیق و قانع‌کننده‌ای از خصلت فکری، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی ایرانیان مدرن ارائه می‌دهد. این کتاب یک مرجع عالی و معتبر برای علما و عموم مردم است.» -پیمان وهاب‌زاده، دانشگاه ویکتوریا

«افشین متین اثری بسیار موجز، خواندنی و قابل‌ درک در مورد مسئلۀ اصلی پیش روی روشنفکران ایرانی از اواخر قرن نوزدهم تا انقلاب 1357 نوشته است: موضوع چگونگی بحث و مقابله با چالش‌های فکری از غرب می‌‌آید. این نیز کمک مهمی به درک ما از سقوط نهایی شاه می‌کند.» -یرواند آبراهامیان، دانشگاه سیتی نیویورک

«کتاب هم شرقی هم غربی با تمرکز بر تأثیر الگوهای عثمانی و روسی بر تفکر روشنفکری ایران، گزارشی بدیع و تأمل برانگیز از راه ایران به سوی مدرنیتۀ قرن بیستم ارائه می‌کند.» -رودی متی، دانشگاه دلاور

«کتاب هم شرقی هم غربی از افشین متین، اثری استادانه است. او اهمیت محوری ماجراجویی ایده‌ها در ساختن ملت‌ها را در زمانی که تاریخ سیاسی دولت‌محور در حال کم‌رنگ کردن زیرکی بسیاری از تاریخ‌نگاری‌های معاصر است، بازگو می‌کند. کتاب افشین متین که عمیقاً آگاه و متعهد است، دستاورد بزرگی برای تاریخ تفکر است که او با دقتی بی‌عیب و نقص در آن به شرح تاریخ روشنفکری مدرنیتۀ ایرانی پرداخته است.» -حمید دباشی، دانشگاه کلمبیا، نیویورک

کتاب هم شرقی هم غربی از سایت گودریدز امتیاز 4.2 از 5 را به دست آورده است.

نشر شیرازه کتاب هم شرقی هم غربی (تاریخ روشنفکری مدرنیته ایران) از افشین متین را با ترجمۀ حسن فشارکی منتشر کرده است.

افشین متین در کتاب هم شرقی هم غربی با ارائۀ تاریخ فکری جدید و با مطالعۀ روندهای فکری ایران در بستر تاریخی جهانی، بسیاری از پارادیم‌های غالب در تاریخ‌نگاری ایران را به چالش می‌کشد.

- روشنفکران ایرانی روایت‌های یاس و امید اثر علی میرسپاسی که نویسنده در آن به تبارشناسی معضلی می‌پردازد که نزدیک به یک قرن دامن‌گیر اندیشه‌ورزان ایران بوده است، معضل ریشه‌داری که تقریباً همۀ نحله‌های روشنفکری دینی، سکولار، لیبرال، ملی و چپ را در برگرفته و رهایی از آن را غیرممکن می‌کند.

- روشنفکران ایرانی و غرب اثر مهرزاد بروجردی که در آن نویسنده به سرگذشت نافرجام بومی‌گرایی پرداخته است. او در وهلۀ اول نگرش‌ها و رفتارهای روشنفکران غیرمذهبی را مورد بررسی قرار داده است.