نگارستان گمشده

---

کتاب نگارستان گمشده، مجموعۀ 9 مقاله از پژوهشگر آثار هنری، لیلا دیبا در حوزۀ نقاشی و تصویرگری قاجار است که از منابع گوناگون گردآوری و ترجمه شده است. آنچه در ترتیبِ ارائۀ مقالات رعایت شده، اصولاً سیر محتوایی و روند تحولات بوده است. با این وجود، هر بخش از این کتاب مباحث و مطالب ارزنده‌ای دربارۀ بخشی از تاریخ هنر عصر قاجار در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد و هر کجا که ضرورت داشته، از تصاویر تکمیلی استفاده شده است.

---

دورۀ قاجار یکی از شگفت‌آورترین دوره‌های حیات هنری در ایران، به ویژه در عرصۀ نقاشی است. این دوره را هنرمندان و پژوهشگران تاریخ هنر، دورۀ فرنگی‌سازی و عصر پیکرنگاری درباری نامیدند. آثار به جا مانده از این دوره، از منظر شیوۀ اجرا و همچنین درک مفهوم زیبایی، موجودیتی نوین به هنر ایران بخشید. برای درک بهتر این زمان، لیلا دیبا در مقاله‌های نگارستان گمشده به بررسی نقاشی‌های برجا مانده از آن دوره پرداخته است.

اولین بار لیلا دیبا در دهۀ 1350 شمسی و در مؤسسۀ هنرهای زیبای دانشگاه نیویورک با هنر قاجار آشنا شد. در نهایت او در سال 1998 تا 1999 برای شناسایی و معرفی هنرهای تجسمی قاجار، نمایشگاهی با عنوان «نقاشی‌های سلطنتی قاجار» در نیویورک، بروکلین برگزار کرد. حاصل این نمایشگاه که تا به امروز در نوع خود بدیع و یکه‌تاز است، در قالب کتابی با همین عنوان منتشر شد.

هنر قاجار ظرفیت‌های بالقوۀ بسیاری دارد که فهم و درک آن به تحقیق، بینش و تخصص نیاز دارد. در طول سال‌های گذشته، بخصوص دو یا سه دهۀ اخیر، پژوهشگرانی قدم به این عرصه گذاشته‌اند تا بتوانند هنر قاجار را به ایرانیان و علاقه‌مندان به این هنر معرفی کنند که یکی از این پژوهشگران لیلا دیبا است.

مقدمه‌ی نویسنده بر ترجمه‌ی فارسی 
یادداشت مترجم 
۱. سنّت و سرایت؛ نقاشی ایران در قرن هجدهم میلادی
۲. اعطای حیات: دیوارنگاری و تصویرگری پیش از قاجاریه
۳. نقاشی شکارگاه فتحعلی‌شاه در سرای والی (دهلی نو)
۴. تاریخ‌سازی: یک نقاشی رزمیِ یادبود از جنگ‌های ایران و روسیه
۵. تهیه و توزیع نسخه‌هایی از شهنشاهنامه در عصر فتحعلی‌شاه قاجار
۶. نقاشان دوستعلی خان معیّر‌الممالک در عهد ناصری و مظفری
۷. زندگی و زمانه‌ی یحیی غفاری: نقاش دربار قاجار
۸. محمد غفاری: نقاش زندگی مدرن
۹. بازنگری رابطه‌ی عکاسی و هنر در عصر قاجار

«برادران ایمری در زمینه‌ی هنر خبره بودند و چشم تیزبینی در تشخص کیفیت داشتند – و احتمالاً فوت و فن سوداگری را هم می‌دانستند- چرا‌که این نقاشی‌ها را از بازارهای سراسر خاورمیانه جمع‌آوری کرده بودند. مسأله همین‌جاست. از یک سو، تصاویری که آنها خریداری کردند نشان از اوج دستاوردهای نقاشیِ متأخرِ ایرانی در کامل‌ترین، بی‌روح‌ترین، و دست‌آخر، نامطلوب‌ترین دوره (از اواخر قرن هجده میلادی تا حدود 1850 م.) داشت؛ و از سوی دیگر، این آثار با جدا شدن از بستر و زمینه‌ی معماری‌شان، یعنی کاخ‌ها و عشرتکده‌هایی که برای آرایش آنجا در نظر گرفته می‌شدند، به طرزی عجیب عاری از هرگونه معنا یا دلالت اجتماعی نیز بودند. این مسأله پرسش‌هایی را به دنبال داشت که اکنون در پی پاسخ به آنها هستیم. اولا، سنّت‌های هنری و مؤلفه‌های خلاقانه‌‌ی این سبک، پیش از آنکه در اواخر قرن هجده و اوایل قرن نوزدهم به شکوفایی برسد، چه بوده است؟ و ثانیا، چگونه می‌توان تحول و تکامل آن را از دل یک سبکِ درباری باشکوه اما عادی و فاقد خلاقیت، به سمت و سوی یک مکتب جذابِ چهره‌نگاریِ «فوق‌واقع‌گرایانه» و نقاشی طبیعت‌گرایانه که حدود صد سال بعد سربرآورد، به طور کامل تببین کرد؟ (چیزی که بیش از همه در کار دو تن از اعضای خاندان غفاری، یعنی صنیع‌الملک و کمال‌الملک، پیداست.)»

«تنها منبعی که هویت یک نقاش را با نام و نشان مشخص کرده، تذکره‌ای است فارسی مربوط به اواخر قرن هجدهم (اواخر قرن دوازدهم هجری) به نام آتشکده ]آتشکده‌ی آذر[، اثر لطفعلی بیک ادهر ]لطفعلی‌بیک آذر بیگدلی یا لطفعلی بیگ شاملو[، شاعر شیرازیِ عهد زندیه. تنها اشاره‌ای که او به حوزه‌ی نقاشی می‌کند، غیرمستقیم بوده و آن هم ذکر اسم فردی خاص تحت عنوان محمدعلی بن عبدالبیگ بن علیقلی جبّادار، با نام مستعار «علی فرنگی» است. برای او شرح حال مختصری آمده است. در این متنِ گزیده، از علیقلی جبّادار به عنوان «مانی ثانی» یاد شده است. وی برای به اسلام آوردنش شناخته‌شده بود و در دوره‌ی صفوی در دربار کار می‌کرد. محمدعلی در اصفهان زاده شد و نقاش‌باشی شاه طهماسب دوم و نادرشاه بود. در اواخر عمر بینایی‌اش رو به نقصان گذاشت؛ به مازندران بازگشت و همانجا از دنیا رفت (1163 هـ.ق / 1750م.). وی به سبب قریحه‌ای که در چهره‌نگاری و صورتگری داشت، زبانزد بود. چنین روایتی اساسا در یکی از مهم‌ترین منابع تاریخیِ دوره‌ی زندیه، یعنی گلشن مراد، اثر ابوالحسن مستوفی غفاری نیز آمده است. ابوالحسن‌خان، در کسوت یک درباری و نقاش و کاتب، شاهد بسیاری از وقایعی بوده که وصف‌شان رفته است. وی شرح حال مختصری از معاصرین خود را هم لحاظ داشته است.»

«یک نمونه‌ی جالب در بین این گروه از آثار، نقاشی آبرنگِ یکی از علمای برجسته‌ی عصر صفوی، ملّا محمدباقر مجلسی، واقع در بقعه‌ی او در ایوان شمالی مسجد امام جمعه‌ی اصفهان است (تصویر 3). مجلسی بین سال‌های 1047 تا 1112 هـ.ق / 1637 تا 1700 م در قید حیات بوده. لطف‌الله هنرفر، محقّق و اصفهان‌شناس، این اثر را به عنوان یکی از دو نقاشی موجود در محل، به همراه سایر آرایه‌های معماری مثل آینه‌کاری، مورد توجه قرار داده است. این نگاره، نه‌تنها از نظر تاریخی به طور یقین به سال‌های مرگ این عالمِ قابل انتساب است، بلکه از کاربرد تصویر و شمایل در یک مکان مذهبی خبر می‌دهد. اثر مذکور، همچنین گویای آن است که یک تک‌چهره‌ی آبرنگ از همین دوره که پیشتر منتشر شده، احتمالاً تصویر خود اوست. نمونه‌ی مهم دیگر، نقاشی لاکیِ موجود بر سطح فوقانیِ یک جعبه‌ی لاکی در «موزه‌ی ویکتوریا و آلبرت» است. در این اثر، تصویر یک زن و ملازمانش پیداست و رقم «یا صاحب‌الزمان» و تاریخ 1125 هـ.ق (1714م.) بر آن درج شده است. این اثر می‌تواند کار محمدعلی بن محمدزمان بوده باشد.»

این کتاب برای دانشجویان، محققان، پژوهشگران رشتۀ هنر و همۀ علاقه‌مندان به این رشته است. اگر به هنر دورۀ قاجار و آثار آن دوره علاقه دارید خواندن کتاب نگارستان گمشده را به شما توصیه می‌کنیم.

جلسۀ نقد و بررسی کتاب «نگارستان گمشده» در بهمن سال 1400 و در مؤسسۀ هنر فردا برگزار شد. در این جلسۀ نقد که هم‌زمان با چاپ دوم این کتاب برپا شد، لیلا دیبا، مریم اختیار، مهدی حسینی، علی‌اصغر میرزایی‌مهر و کیانوش معتقدی به گفت‌وگو دربارۀ نقاشی و هنر قاجار و پژوهش‌های مؤلف پرداختند.

نشر خط و طرح کتاب نگارستان گمشده از لیلا دیبا را با گردآوری و ترجمۀ علیرضا بهارلو منتشر کرده است.

کتاب نگارستان گمشده مجموعۀ مقاله‌های لیلا دیبا از نقاشی و هنر عصر قاجار به صورت مصور است. لیلا دیبا در مقدمۀ کتاب نوشته است: «این کتاب به راستی تحقق رویایی است که همیشه با من بوده و به پیشبرد حوزۀ مطالعات تاریخ و هنر ایران کمک شایسته‌ای خواهد کرد.»

- هنر ایران اثر رابرت مرداک اسمیت، یکی از نخستین کتاب‌ها دربارۀ تاریخ هنر ایران است. نویسنده این اثر را با هدف شناسایی و تحلیل هنر ایران در دوران حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار نوشت. اساس کار مرداک اسمیت مجموعه آثاری بود که اولین بار در غرفۀ ایران در موزۀ ساوت کنزینگتون لندن به نمایش در آمده بود.

- تاریخ هنر اثر ارنست گامبریج مورخ هنر اتریشی-انگلیسی است. این کتاب یکی از گسترده‌ترین، معروف‌ترین، محبو‌ب‌ترین و مهم‌ترین کتاب تاریخ هنر محسوب می‌شود. نویسنده در این کتاب از سرگذشت هنرهای تجسمی، نمایشی، شنیداری و کلامی صحبت کرده است و به سیر تحول آثار تاریخی در گذر تاریخ پرداخته است. کتاب از آثار هنری غارنشینان شروع می‌شود و به دوران معاصر می‌رسد.

- هنر و جامعه در جهان ایرانی اثر شهریار عدل باستان‌شناس، کارشناس تاریخ هنری و معماری ایرانی است که از مقاله‌های پژوهشگران مؤسسات بزرگ علمی کشورهای ایتالیا، ایران، ایالات متحده، بریتانیا، شوروی و فرانسه نوشته شده است. در بخش‌های مختلف این کتاب نویسنده به سیرتحول هنرنگار‌گری تا پایان دورۀ ناصری پرداخته است.