جستارهایی در دیوشناسی ایرانی

کتاب «جستارهایی در دیوشناسی ایرانی» (Essai surla demonologie iranienne) اثر آرتور کریستن سن (Arthur Emanuel Christensen)، یکی از آثار برجسته در زمینه‌ی ایران‌شناسی و مطالعات دینی ایرانی است که در دهه‌ی ۱۹۲۰ میلادی منتشر شد. آرتور کریستن سن، ایران‌شناس مشهور دانمارکی، در این کتاب به تحلیل مفصل و عمیق مفاهیم دیوشناسی در ایران باستان، به ویژه در سنت دینی زرتشتی، می‌پردازد. این اثر به گونه‌ای تخصصی و علمی، مباحث مرتبط با موجودات شیطانی، دیوها و اهریمن‌ها را مورد بررسی قرار می‌دهد و در ادامه‌ی آن، تأثیرات این مفاهیم بر فرهنگ و تاریخ ایران باستان و دیگر تمدن‌ها را تجزیه و تحلیل می‌کند. 

زمینه‌سازی و اهمیت کتاب 

آرتور کریستن سن به عنوان یکی از بزرگ‌ترین متخصصان ایران‌شناسی در اوایل قرن بیستم، با مطالعات گسترده‌ی خود در زمینه‌های مختلف فرهنگ و تاریخ ایران باستان، به ویژه در حوزه‌ی دین زرتشتی، تأثیر بسزایی در پیش برد این علوم داشت. آثار کریستن سن شامل مطالعاتی در زمینه‌های مختلفی همچون تاریخ زبان‌های ایرانی، اساطیر، فلسفه و دیوشناسی ایرانی است. «جستارهایی در دیوشناسی ایرانی» به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار او، سهم عمده‌ای در فهم دقیق‌تر مفاهیم دینی و اساطیری ایران باستان دارد.

دیوشناسی در دین زرتشتی 

یکی از جنبه‌های مهم کتاب کریستن سن بررسی «دیوشناسی» یا «شیطان‌شناسی» در دین زرتشتی به شمار می‌رود. در این دین که بر پایه‌ی آموزه‌های زرتشت بنا شده است، مفهوم دیو به عنوان نیروی شر و مخالف خیر در برابر اهورامزدا، خدای اصلی و خیر، قرار دارد. در حقیقت، دیوها موجودات منفی و شیطانی هستند که به دشمنی با اهورامزدا و نظم جهانی می‌پردازند. 

زرتشتیان، دین خود را دینی دوگانه ‌گرایانه می‌دانستند که در آن دو نیرو با هم در تقابل‌اند: یکی نیروی خیر (اوهورامزدا و یاران او) و دیگری نیروی شر (اهریمن یا آهرمن و دیوها). این دو نیروی متخاصم در نبردی ابدی قرار دارند که سرنوشت انسان‌ها و جهان را رقم می‌زنند. 

کریستن سن در کتاب خود، با بررسی منابع مختلف دینیِ زرتشتی همچون اوستا و کتاب‌های پهلوی، به تحلیل و تفکیک این دو نیرو و نقش دیوها در متون مختلف دینی می‌پردازند. این دیوها علاوه بر ویژگی‌های اخلاقی منفی، در برخی مواقع ویژگی‌های فیزیکی خاصی نیز دارند که آن‌ها را از دیگر موجودات متمایز می‌کند. در واقع، دیوها موجوداتی وحشتناک و در بسیاری از موارد زشت‌اند که به عنوان نمادهایی از فساد، بیماری، و تاریکی در فرهنگ ایرانی شناخته می‌شوند.

رابطه‌ی دیوها با اهریمن و اهورامزدا 

در کتاب کریستن سن، رابطه‌ی پیچیده‌ای که میان اهریمن و دیوها در متون زرتشتی وجود دارد، مورد بررسی قرار می‌گیرد. اهریمن به عنوان نماد اصلیِ شر در برابر اهورامزدا قرار دارد. او به نوعی خالق و فرمانده‌ی دیوهاست که به فساد جهان و انسان‌ها می‌پردازد. 

کریستن سن نحوه‌ی شکل‌گیری و تحول این مفهوم را در طول تاریخ ایران باستان بررسی می‌کند و به تفاوت‌های مفهومی میان دیوها و اهریمن توجه دارد. اهریمن، در واقع یکی از بزرگ‌ترین مفاهیم شر در دین زرتشتی است، اما دیوها ابزارهایی برای اجرای اراده‌ی اهریمن و نمایندگانی برای آلودگی و فساد در جهان به شمار می‌آیند. این تعامل میان اهریمن و دیوها به شکل‌های مختلف در متون زرتشتی بازتاب یافته است.

مفاهیم اخلاقی و فلسفی دیوها

دیوها در دین زرتشتی نه تنها موجوداتی شیطانی بلکه نماد فساد اخلاقی و فلسفی نیز هستند. در نظر زرتشتیان، جهان به گونه‌ای تنظیم شده است که انسان‌ها باید در انتخاب بین خیر و شر، بین اهورامزدا و اهریمن، آزادانه تصمیم بگیرند. این انتخاب نه تنها در سطح فردی بلکه در سطح جهانی نیز تأثیرگذار است. بنابراین، دیوها به عنوان موجوداتی که به فساد و انحراف از مسیر حقیقت و اخلاق می‌پردازند، نقشی مهم در این دنیای اخلاقی دارند. 

کریستن سن در کتاب «جستارهایی در دیوشناسی ایرانی»، به جنبه‌های مختلف این فساد اشاره می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه مفاهیم شر و دیوها در تفکر ایرانی بر روند شکل‌گیری ارزش‌های اخلاقی و فلسفی در این فرهنگ تأثیر گذاشته‌اند. 

 

تأثیرات دیوشناسی ایرانی بر دیگر تمدن‌ها 

کتاب کریستن سن تنها به مطالعه‌ی دیوشناسی در فرهنگ ایرانی محدود نمی‌شود، بلکه به‌طور گسترده‌تر تأثیرات این مفاهیم را بر دیگر تمدن‌ها و ادیان نیز مورد توجه قرار می‌دهد. یکی از جنبه‌های جالب توجه کتاب «جستارهایی در دیوشناسی ایرانی»، مقایسه و تطبیق دیوها و اهریمن‌ها در ایران با مفاهیم مشابه در دیگر فرهنگ‌ها است. به عنوان مثال، کریستن سن به شباهت‌های موجود میان دیوها و شیطان در دین مسیحی و یهودی اشاره می‌کند و نحوه‌ی انتقال این مفاهیم از ایران به تمدن‌های دیگر را بررسی می‌نماید. 

این تأثیرات در طول تاریخ به ویژه در متون دینی مسیحی و اسلامی مشاهده می‌شود و می‌توان گفت که مفاهیم دیو و اهریمن در برخی مواقع به شکلی مشابه در این ادیان به کار رفته است. کریستنسن تلاش نموده تا مسیرهای انتقال این مفاهیم را از طریق تعاملات فرهنگی و دینی مختلف بررسی کند.

مطالعه‌ی این کتاب به چه کسانی توصیه می‌شود؟  

کتاب «جستارهایی در دیوشناسی ایرانی» نوشته‌ی آرتور کریستن سن به دلیل ماهیت تخصصی و عمیق خود، بیشتر برای گروه‌های خاصی از خوانندگان مناسب است. این کتاب به تحلیل و بررسی مفاهیم دیوشناسی و موجودات شیطانی در دین زرتشتی می‌پردازد و به‌ویژه برای افرادی که علاقه‌مند به موضوعات زیر هستند، مفید خواهد بود: 

پژوهشگران و دانشجویان ایران‌شناسی: این کتاب برای کسانی که در رشته‌های ایران‌شناسی، تاریخ، و دین‌شناسی تحصیل می‌کنند و به مطالعه‌ی دینی و اساطیری ایران باستان علاقه دارند، منبعی بسیار معتبر و علمی به شمار می‌رود. تحلیل‌های کریستن سن در زمینه‌ی دیوها، اهریمن‌ها و دوگانگی خیر و شر، می‌تواند درک عمیق‌تری از تاریخ دینی ایران به این افراد ارائه دهد. 

علاقه‌مندان به دین زرتشتی: افرادی که به دنبال درک دقیق‌تری از آموزه‌های دین زرتشتی و تفکرات مرتبط با آن هستند، از جمله مفاهیم دیوها و اهریمن‌ها، این کتاب را مفید خواهند یافت. کریستن سن به‌طور خاص به مطالعه و تفسیر متون دینی زرتشتی می‌پردازد. 

پژوهشگران اساطیر و فلسفه‌ی ایران باستان: افرادی که علاقه‌مند به تحلیل اساطیر ایرانی و فلسفه دین در ایران باستان هستند، می‌توانند از این کتاب بهره ببرند. تحلیل‌های کریستن سن در مورد دیوشناسی و مفاهیم اخلاقی و فلسفی کمک می‌کند تا فهم بهتری از دین و فرهنگ ایرانی باستان پیدا کنند. 

محققان و علاقه‌مندان به مقایسه‌‌ی ادیان و فرهنگ‌ها: کتاب کریستن سن به بررسی تطبیقی مفاهیم دیوها و اهریمن‌ها در دین زرتشتی و دیگر فرهنگ‌ها و ادیان می‌پردازد. بنابراین، افرادی که به مقایسه‌ی ادیان و تأثیرات فرهنگی میان ایران و دیگر تمدن‌ها علاقه دارند، از خواندن این کتاب بهره خواهند برد. 

در مجموع، «جستارهایی در دیوشناسی ایرانی» برای کسانی که به‌دنبال مطالعات تخصصی و علمی در زمینه‌ی دین، اساطیر و فلسفه‌ی ایرانی هستند، کتابی بسیار ارزشمند است.

معرفی کتاب مشابه با «جستارهایی در دیوشناسی ایرانی» 

کتاب «درآمدی به اساطیر ایران» نوشته‌ی شاهرخ مسکوب یکی از آثار معتبر و برجسته در زمینه‌ی اساطیر ایرانی است. شاهرخ مسکوب، ایران‌شناس و نویسنده‌ی شناخته‌شده، در این کتاب به بررسی و تحلیل اساطیر ایران باستان و تأثیر آن‌ها بر فرهنگ ایرانی می‌پردازد. این کتاب، با زبان ساده و روان، مفاهیم پیچیده‌ی اساطیر ایرانی را به شکلی قابل فهم برای خوانندگان عادی و متخصصان ارائه می‌دهد. 

مسکوب در «درآمدی به اساطیر ایران» به تبیین داستان‌های اساطیری مانند کیومرث، فریدون، رستم و سهراب و دیگر شخصیت‌های مهم در فرهنگ ایران باستان می‌پردازد. او نشان می‌دهد که چگونه این اساطیر در شکل‌گیری هویت فرهنگی و دینی ایرانیان نقش داشتند و چگونه به مسائل انسان‌شناسی، اخلاقی و فلسفی پرداخته‌اند. 

کتاب مسکوب نه تنها جنبه‌های داستانی و افسانه‌ای اساطیر را بررسی می‌کند، بلکه به تحلیل معنای عمیق‌تری از این روایت‌ها می‌پردازد و ارتباط آن‌ها با تاریخ و فلسفه ایرانی را روشن می‌کند. این اثر برای کسانی که به دنبال درک بهتر از فرهنگ و تفکر ایرانی و ریشه‌های اساطیری آن هستند، منبعی ارزشمند و خواندنی به شمار می‌رود.

سخن پایانی 

کتاب «جستارهایی در دیوشناسی ایرانی» اثر آرتور کریستن سن، یک پژوهش برجسته در زمینه‌ی ایران‌شناسی و مطالعات دینی است که به تحلیل و بررسی مفاهیم دیوشناسی در دین زرتشتی و فرهنگ ایران باستان می‌پردازد. این اثر با تحلیل دقیق مفاهیم شر و دیوها، جایگاه ویژه‌ای در تاریخ علم ایران‌شناسی دارد و تأثیرات آن، نه تنها بر درک ما از دینی که در آن مفهوم خیر و شر به‌طور تنگاتنگی در تقابل‌اند، بلکه بر تأثیرات آن در دیگر تمدن‌ها و ادیان نیز غیرقابل‌انکار به شمار می‌رود. 

کریستن سن در این کتاب، علاوه بر بررسی جنبه‌های مذهبی و فلسفی دیوشناسی، توانسته است به تفصیل تأثیرات آن را بر سایر فرهنگ‌ها و ادیان نشان دهد. این تحلیل‌های عمیق، مخاطبان خود را از پژوهشگران و دانشجویان ایران‌شناسی گرفته تا علاقه‌مندان به دین زرتشتی و مقایسه‌ی‌ ادیان به مطالعه‌ای دقیق از مفاهیم اخلاقی و فلسفی ایرانی دعوت می‌کند. 

در نهایت، «جستارهایی در دیوشناسی ایرانی» به‌عنوان یک منبع علمی و معتبر، درک بهتری از مفاهیم دینی ایران باستان و جایگاه آن در تاریخ فرهنگی و دینی جهان به ما می‌دهد و همچنان به‌عنوان یک اثر برجسته در زمینه‌ی ایران‌شناسی شناخته می‌شود.

در بخشی از کتاب می‌خوانیم: 

• در اندیشه‌ی قوم آریایی یعنی نیاکان مشترک ایرانیان و هندوان با گذشت زمان بین ایزدانی که دَثیوَه (دیو) نام داشتند و گروه دیگری از ارباب انواع که اَسورَه خوانده می‌شدند، گونه‌ای اختلاف و تفاوت پدید آمده بود. در ریگ ودا نام آسورَه به چند تن از ایزدان نیکوکار، درخور پرستش و بلندپایه اطلاق می‌شود و در میان این‌ها می‌توان از زوج میتره-ورونه یاد کرد. آنچه اَسورَه‌ها را از دیگر ایزدانممتاز می‌کرد برخورداری آنها از نوعی نیروی معجزه‌آسا و جادویی بود که مایا نام داشت.  
  
• در یکی دیگر از یسنا از کوشش پیروان میترا جهت عقد پیمان صلح و آشتی با مزداپرستان سخن رفته است. طبقات سه‌گانه‌ی جامعه‌ی مزداپرستان از یک‌سو، دیوان از سوی دیگر می‌کوشند رستگاری خود را از مزدا کسب کنند و به وی می‌گویند: «ما می‌خواهیم پیامبران تو باشیم تا کسانی را که با تو خصومت می‌ورزند از کینه‌توزی بازداریم.»