برگردان روایت‌گونه شاهنامه فردوسی به نثر

شاهنامه تنها داستان اساطیر و روایت‌های مختلف نیست، بلکه گنجی است که فردوسی برای ایران و ایرانیان از خود بر جا گذشته است. نتیجه‌گیری‌ها و اندرزهای سودمندی که فردوسی در انتهای روایت‌ها در شاهنامه گنجانده سال‌ها راهگشای بسیاری از مردم بوده است. فردوسی در شاهنامه «خرد»، «سخن» و «دین» را پیوند داده و این سه نکتۀ بسیار مهم و قابل توجۀ شاهنامه است.

دکتر محمد دبیرسیاقی نویسنده، استاد و شاعر، یک بار داستان‌های شاهنامه را با زندگینامۀ مفصل و سرگذشت شاهنامه در قطع کوچک‌تر همراه با توضیحات لغوی در پایین صفحات و نقل محتوای هر داستان به نثر در بیست و شش جزوه تهیه کرده بود که بسیار در داخل و خارج از کشور مورد توجه قرار گرفت. همین باعث شد تا تمام این بیست و شش جزوه به صورت یکجا و به همان ترتیب شاهنامۀ فردوسی برای استفادۀ راحت‌تر مخاطبان منتشر شود. 

شاهنامۀ منظوم فردوسی شاهکار جاودانۀ حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر نامور و حماسه‌سرای بزرگ ایران، روایت حماسی زندگی شاهان و پهلوانان است که به صورت منثور و منظوم (در بحر متقارب) نوشته شد. 

شاهنامه پرمایه‌ترین منظومۀ فارسی و مهمترین سند عظمت و فصاحت این زبان است و داستان‌های ملی و مآثر تاریخی قوم ایرانی در آن به بهترین وجه نموده شده است. شیوۀ بیان آن ساده و روشن است؛ از استعمال لغات عربی ابایی ندارد، اما بر این کار مُصر نیست و در غالب موارد، سخن را کوتاه می‌گوید و از پیرایه‌سازی و عبارت‌پردازی دوری می‌کند.

فردوسی، داستان‌های شاهنامه را با نهایت دقت به نظم در آورده و سعی داشته است چیزی از اصل آن‌ها نکاهد. مأخذ عمدۀ فردوسی ظاهراً شاهنامۀ ابو منصوری بوده است که قسمتی از مقدمۀ آن هنوز باقی است و اصل آن ظاهراً به سبب تداول و رواج فوق‌العادۀ منظومۀ فردوسی از بین رفته است. 

همچنین از دیگر منابع فردوسی باید از خدای‌نامه و گشتاسپ‌نامه نام برد که این دومی را فردوسی با عنوان هزار بیت دقیقی عیناً در اثر خود آورده است.

بنا به قراین، فردوسی سی و اندی سال از زندگی خود را صرف سرودن شاهنامه که خود آن را نامۀ باستان نامیده است کرد اما بعید نیست که این همه را نه یک‌جا و با قصد قبلی بلکه مرحله به مرحله به این کار اختصاص داده باشد.

به هر حال آنچه از همت فردوسی حاصل آمده است مجموعه‌ای افسانه‌ای-اساطیری-داستانی است که در فرهنگ حاضر داستان‌های آن طرفداران بسیاری دارد. در حال حاضر شمار ابیات هیچ‌یک از نسخه‌های موجود شاهنامه به شصت‌ هزار نمی‌رسد اما ظاهراً خود فردوسی بر این رقم تصریح داشته است. 

شاهنامه مشتمل است بر روایات اساطیری و پهلوانی و تاریخی ایران از عهد کیومرث تا پایان روزگار یزدگرد سوم ساسانی.

داستان‌های شاهنامه عمدتاً شرح جنگ‌های ایرانیان با اقوام تورانی است که رسم قهرمان آن‌ها است. البته در این موضوع داستان‌های کوچک و بزرگ بسیاری در سیستان و خراسان زبان به زبان می‌گشته که فردوسی برخی از آن‌ها را به نظم درآورده و از برخی دیگر صرف‌ نظر کرده است و شاید برخی داستان‌های جنبی را خود افزوده باشد؛ به همین دلیل پس از وی شاعران دیگر به فکر نظم این داستان‌ها افتادند و منظومه‌‌هایی سرودند که از میان آنان می‌توان به کک کوه‌زاد و شبرک اشاره نمود. 

کتاب برگردان روایت‌گونۀ شاهنامۀ فردوسی به نثر، بازنویسی گونۀ داستان‌ها و کارنامۀ شاهان ایران از شاهنامۀ فردوسی است. دکتر سید محمد دبیرسیاقی که در زمینه‌های فرهنگ‌نویسی و تصحیح متون کهن نظم و نثر فارسی آثار مهمی از خود باقی گذاشته است، شاهنامه را به نثر درآورده تا همگان بتوانند از خواندن آن لذت ببرند.

او در این کتاب سرتاسر متن شاهنامه و حتی قسمت‌های غیر داستانی‌اش، از مقدمه گرفته تا پادشاهی کیومرث و یزدگرد سوم را به نثری ساده و روشن بازنویسی کرده است و نه چیزی به محتوای شاهنامه افزوده و نه از آن کاسته است. او هیچ نکتۀ مهمی از جزئیات داستان‌های شاهنامه را از قلم نینداخته و توانسته تمام این کتاب سترگ را بازنویسی کند.

دکتر سیاقی پیش از این داستان‌های شاهنامه را در جلدهای مجزا در مجموعه کتاب‌های نامورنامه به انتشار رسانده بود. در هر جلد از این مجموعه به داستانی از شاهنامه پرداخته شده است که مناسب افرادی است که به‌شکل گزینشی علاقه‌مند به مطالعۀ داستان‌های شاهنامه هستند. 

«ارج نهادن بر خرَد و بر سخن و بر دین و پیوند دادن این سه از نکات بسیار مهم و قابل توجه شاهنامه است. از اینجاست که خواندنِ این کتاب ارجمند، که هم سندِ لیاقت زبان فارسی و هم گنجینه‌ی فرهنگ و معارف ایران تا عصر فردوسی است، بر همگان لازم است. هر ایرانی باید شاهنامه را بخواند و لفظ و معنی و قالب و محتوای آن را سرمشق و راهنمای کار خود قرار دهد. شاهنامه را بخواند و مکرّر بخواند تا به عمق فرهنگِ باارجِ ایران تا پایان سده‌ی چهارم هجری به‌خوبی آگاهی پیدا کند و بداند که بیهوده نیست سخنِ فردوسی را با سخنِ از آسمان به زمین آمده برابر و کارِ او را بالا بردنِ سخن و باز بر کرسی نشاندنِ آن دانسته‌اند. آری، بیهوده سخن بدین درازی نشود.»

«خطبۀ داستان اشارتی گذرا به ارجمندی خرد و سخن سنجیده و بخردانه گفتن دارد و نیز به اندیشۀ ناخوش که به پستی و حقارت و رسوا شدن نزد خردمند می‌کشد. هر چند سرشت مردمان، عیبِ خود ندیدن است و اعتقاد آنان خوی و خصلتِ خود را پسندیده دانستن، به نظر استاد طوس اگر بناست عدالت اجرا شود و بر جای بماند باید آراسته و پیراسته و نغز در معرضِ دید و نظرِ مردِ دانا قرار گیرد،‌ اگر پسند خاطر دانشی مرد قرار گرفت عزیز و گرامی و مقبول نیز خواهد گشت. پیداست که فردوسی در آنچه بیان کرده است تعریض گونه‌ای به نابخردیِ کاووس شاه و اندیشه‌های ناروا و کردارهای نابخردانۀ او دارد.»

«چو افراسیاب و گرسیوز هر دو به شمشیر کیخسرو کشته شدند و کاووس شاه از پسِ آن رخت از جهان بیرون برد، شصت سالی جهان بی‌منازع و خصم مطیع و رام کیخسرو بود. از پس این واقعه و گذشت شصت سال بر ایران به آرامش، کیخسرو با خود می‌اندیشد که ستمکاران را در همه‌جا منکوب کرده است و انتقام پدر را از کشندگان او گرفته است و جهان را در اطاعت خود دارد، حال این نگرانی را دارد که مبادا چون ضحاک و جمشید کبر و غرور بر او مستولی گردد و بدنهاد و ناسپاس شود و از خدا روگردان گردد، با این اندیشه به درگاه خداوند رو می‌آورد و در بر روی بزرگان می‌بندد و خلوت‌نشین می‌‌شود و به راز و نیاز با خالق بی‌نیاز می‌پردازد.»

شاید بارها تلاش کرده‌اید شاهنامه را بخوانید اما نثر سخت و قدیمی آن شما را پشیمان کرده باشد اما با مطالعۀ برگردان روایت‌گونۀ شاهنامۀ فردوسی به نثر می‌توانید شاهنامه را به زبان ساده و روان بخوانید.

کتاب برگردان روایت‌گونۀ شاهنامۀ فردوسی به نثر در سال 1380 برای اولین بار منتشر شد و پس از دو دهه، همچنان پرفروش است.

در مقدمۀ کتاب چنین آورده شده است که: «هر ایرانی باید شاهنامه را بخواند و لفظ، معنی، قالب و محتوای آن را سرمشق و راهنمای کار خود قرار دهد. شاهنامه را بخواند و مکرر بخواند تا به عمق فرهنگ با ارج ایران تا پایان سدۀ چهارم هجری به خوبی آگاهی پیدا کند و بداند که بیهوده نیست سخن فردوسی را با سخن از آسمان به زمین آمده برابر و کار او را بالا بردن سخن و باز بر کسی نشاندن آن دانسته‌اند.»

- شاهنامه خالقی مطلق از نشر سخن. نسخۀ کامل شاهنامۀ فردوسی با تصحیح استاد خالقی مطلق معتبرترین نسخۀ موجود از شاهنامه به حساب می‌آید و بر اساس مقایسه بین پنجاه نسخۀ خطی از شاهنامه تدوین شده است.

- خداینامگ از نشر مروارید تازه‌ترین پژوهش موجود در مورد خدای‌نامه، کتاب گمشدۀ ایرانیان در دورۀ ساسانیان است. اصل خداینامگ به زبان پارسی میانه از مهم‌ترین کتاب‌های دوران ساسانی و شرح داستان‌ها و افسانه‌های شاهان ایران بود که پس از ساسانیان از بین رفت و ترجمه‌های عربی صورت گرفته از آن مورد استفادۀ شعرا و نویسندگان دوران پس از خود بود. شاهنامۀ فردوسی بر اساس شاهنامۀ ابومنصوری که به نثر است نوشته شده است و شاهنامۀ ابومنصوری هم بر اساس خداینامک و سایر کتب تاریخی و حماسی ساسانیان نگاشته شده است.