مالیخولیای چپ (مارکسیسم، تاریخ و خاطره)

این کتاب درخشان تلاشی برای بازیابی یک سنت پنهان است: سنت «مالیخولیای چپ»، سنتی که وضعیتی ذهنی است و البته از روایت متعارف چپ هم دور است. چپ بیشتر به جشن گرفتن پیروزی‌های باشکوه مشغول بوده تا شکست‌های غم‌انگیز. خاطرۀ این شکست‌ها ــ از ژوئن ۱۸۴۸ تا مۀ ۱۸۷۱، ژانویۀ ۱۹۱۹ و سپتامبر ۱۹۷۳ ــ و همبستگی با انقلاب‌های شکست‌خورده، همگی و همگی تغذیه‌کنندۀ رودخانۀ نامریی و زیرزمینی چپ بوده است. مالیخولیای چپ نخ قرمزرنگی است که از فرهنگ انقلابی، از آگوست بلانکی تا سینمای انتقادی عبور می‌کند؛ از گوستاو کوربه، رزا لوکزامبورگ و والتر بنیامین می‌گذرد. اِنزو تراوِرسو گویی پردۀ بخشی از تاریخ چپ را برایمان کنار می‌زند و نوری می‌تاباند بر وجه رهایی‌بخش عزاداری انقلابی.

تاریخ سوسیالیسم در دو قرن اخیر مجموعه‌ای از شکست‌های غم‌انگیز و اغلب خونین بوده؛ با این حال، این شکست‌ها به پذیرش نظم مستقر از سوی سوسیالیسم منجر نمی‌شود. رزا لوکزامبورگ در آخرین مقالۀ خود در ژانویۀ ۱۹۱۹ می‌نویسد: «سراسر مسیر سوسیالیسم ــ تا جایی که به مبارزات انقلابی مربوط می‌شود ــ چیزی نیست به‌جز شکست‌هایی تمام‌عیار. با این حال، تاریخ بدون اینکه از رمق بیفتد، گام‌به‌گام به‌سوی پیروزی نهایی حرکت می‌کند! در نبود شکست‌هایی که ما بر پایۀ آن‌ها تجربۀ تاریخی، تبیینِ مناسبات، قدرت و آرمان‌گرایی را صورت‌بندی کردیم، اکنون چه جایگاهی داشتیم؟ امروز درحالی‌که در مسیر حرکت به‌سوی آخرین مرحله از پیکارِ طبقاتی پرولتاریایی هستیم، بر بنیادِ استوارِ همین شکست‌ها ایستاده‌ایم؛ بدون آن‌ها ما قادر به ادامه‌ دادن نیستیم، چراکه هرکدام از آن تجارب فهم و قدرت ما را بارورتر می‌سازد.» همین افکار به ارنستو چه‌گوارا روحیه داد، وقتی در اکتبر ۱۹۶۷ خطاب به قاتلانش تنها به ‌شکست‌ خود اذعان‌ می‌کرد، اما بر این نکته نیز تأکید می‌کرد که انقلاب «ابدی» است. به‌‌گفتۀ تراورسو، این دیالکتیک مارکسیستیِ شکست در قالب یک تئودیسۀ سکولار رخ نمود، زمانی‌که پیروزی نهایی پیامد این زنجیرۀ شکست های پیاپی بود و «خیر را می‌توان از دلِ شر بیرون کشید»؛ همان‌طورکه خود لوکزامبورگ در سال ۱۹۱۵ بدون هیچ‌گونه ردّ پایی از خوش‌بینی، انتخاب پیشِ روی اروپا را در دو گزینه خلاصه ‌کرد: «سوسیالیسم یا بربریت. از دید او، تحقق سوسیالیسم همان‌قدری محتمل بود که سقوط بشر به‌ ورطۀ بربریت. این حاکی از یک خط بطلان آگاهانه بر انگارۀ حرکت تاریخ به‌سمت بربریت بود.»

در آغاز دههٔ هشتاد میلادی، با گسترش روزافزون مباحث ناظر بر خاطره در حوزهٔ علوم انسانی، هم‌زمان شاهدِ بروز بحران مارکسیسم نیز بودیم؛ با این‌حال، جای خالی این جریان در «چرخش خاطره‌ای» که یکی از مشخصه‌های گذار به قرن بیست‌ویکم بود کاملاً حس می‌شد. در نگاه مارکسیستی به تاریخ، تکلیف جایگاه خاطره کاملاً مشخص بود: ما برای رقم زدن آیندهٔ خودمان باید به ثبت رخدادهای گذشته در بطن آگاهی تاریخی‌مان همت بگماریم. این باور، در حقیقت، بر آن بود تا سازندهٔ یک خاطرهٔ «استراتژیک» از مبارزه‌های رهایی‌بخش باشد: یک خاطرهٔ معطوف به آینده. در این قرن، با شکست کمونیسم گسستی در دل دیالکتیکِ گذشته و آینده پدید آمد، و کسوف یوتوپیاهای ساخته‌وپرداختهٔ عصر «اکنون‌گرا» ی ما خاطرهٔ مارکسیستی را کم‌وبیش به محاق فراموشی فرو برد. اینجاست که تنش میان گذشته و آینده به‌شکلی از یک دیالکتیکِ ناقصِ «منفی» مبدل می‌شود. با در نظر داشتن چنین زمینه‌ای، ما به بازیابی فهمی مالیخولیایی از تاریخ به‌مثابهٔ به‌یادآوری (Eingedenken) شکست‌خوردگان – که بنیامین مهم‌ترین مفسر آن به‌شمار می‌آید ـ خواهیم پرداخت، فهمی که در یک سنت پنهان مارکسیستی ریشه دارد. این کتاب تکاپویی است برای تحلیل این دگرگونی، گذر از یوتوپیا به خاطره.

هدف این کتاب بازاندیشی تاریخ مارکسیسم و سوسیالیسم در پرتو مالیخولیا خواهد بود. در واکاوی چنین گذشتهٔ توأمان شناخته‌شده و «ناشناخته» ای (به‌میزانی که سرکوب شده است)، سعی خواهم کرد تا مباحث نظری را از دریچهٔ آثار هنری تبیین کنم. ردّ پای هرچه شفاف‌تر و دقیق‌ترِ مالیخولیای چپ، نه در آثار دکترینال و مناقشات نظری، بلکه در میان مدیوم‌های متنوع به‌کارگرفته‌شده برای بیانِ تخیل سوسیالیستی به چشم می‌خورد؛ از این گذشته، خود مباحثات فکری و آموزه‌ای نیز چنانچه در پرتو تخیل جمعی‌ای که آن‌ها را همراهی می‌کرد تبیین شوند، معانی تازه‌ای از خود به ظهور خواهد رساند. از این‌رو، این کتاب جابه‌جا از مفاهیم به تصاویر ارجاع می‌دهد، بدون اینکه میان آن‌ها سلسله‌مراتبی قائل باشد؛ و متعاقباً، هم‌ارز با مفاهیم، سهم تصاویر را نیز در شکل‌دهی و بیان فرهنگ چپ مهم تلقی می‌کند. کتاب بر آن است تا، با پیوند زدن مفاهیم و تصاویر به یکدیگر، طنین‌های مشترک میان آن‌ها را بیابد و وجه مشترک انبوهی از آثار مارکسیستی را با نقاشی‌ها، عکس‌ها و فیلم‌ها برجسته سازد. به‌طور خلاصه، من با ارجاع به منابع متنوع آن‌ها را به‌مثابهٔ «تصاویر تفکر» (Denkbilder) ـ مفهومی که آن را از بنیامین به وام گرفته‌ام ـ تحلیل خواهم کرد. هدف من در اینجا برپا کردن یک بنای یادبود یا نوشتن یادداشتی برای یک سنگ مزار نیست، بلکه به‌طور مشخص تمرکزم بر بررسی چشم‌اندازی از خاطرات متنوع و گاه حتی متضاد معطوف خواهد بود. برخلاف بشردوستی مرسوم در دوران معاصر که با تقدس‌بخشی به خاطرهٔ قربانیان اغلب مسئولیت‌هایش را نفی یا کتمان می‌کند، مالیخولیای چپ همواره دغدغهٔ شکست‌خوردگان را داشته است. این مالیخولیا تراژدی‌ها و نبردهای به شکست منتهی‌شدهٔ گذشته را به‌چشم یک مسئولیت و دِین می‌نگرد: باری گران بر دوش، که درعین‌حال وعدهٔ رستگاری را نیز در درون خود دارد.

هفت فصل این کتاب این منظومهٔ مالیخولیایی را به‌طرق مختلف تحلیل و بررسی می‌کنند: کتابْ نخست به تبیین مشخصه‌های فرهنگ شکست چپ می‌پردازد (فصل ۱)، سپس کلیاتِ یک نگاه مارکسیستی به خاطره را صورت‌بندی می‌کند (فصل ۲)، و بعد از خلال نقاشی‌ها و فیلم‌ها رویکردی را در باب مالیخولیا به دست می‌دهد (فصل ۳)، همچنین تنش‌های درونیِ دوگانهٔ سرور و سوگ را، که تاریخ بوهمیای انقلابی را شکل داده است، از نظر می‌گذراند (فصل ۴). برخی از فصول بر چهره‌های خاصی متمرکزند که می‌توان آن‌ها را شاخص‌ترین نمونه‌های تجسم‌های گوناگونِ مالیخولیای چپ دانست. از مارکس تا بنیامین، از گوستاو کوربه تا تروتسکیِ جوانِ تبعیدی در وین، کوشش برای «جذبِ انرژی‌های سرمست‌کننده به انقلاب» ـ آن‌سان که بنیامین در مورد سوررئالیسم می‌گفت ـ در یک ترکیب بخصوص، با یأس و حرمان حاصل از شکست و حیاتِ حاشیه‌ای چهره‌های مطرودِ سیاسی و هنری ممزوج شده است. سه فصل آخر کتاب به مواجهه‌های مفید، متناقض، دیرهنگام یا روی‌نداده در میانِ اندیشمندان مارکسیست می‌پردازند، و بدین‌طریق مسیرهایی را که مالیخولیای چپ در امتداد آن‌ها شکل گرفت ترسیم می‌کنند. در یک طرف، مالیخولیای بنیامین را داریم که سعی داشت، از رهگذر ارائهٔ یک بازتفسیر مسیانیک از مارکسیسم با تأکید بر عاملیت سیاسی و رستگاری احتمالی، به صورت‌بندی جدیدی از تاریخ به‌مثابهٔ فاجعه برسد و، از سوی دیگر، ماتم آدورنو – یا «دانش مالیخولیایی»، به‌زبان خود او– را که تنها به اتخاذ یک موضعِ متفکرانهٔ مبتنی بر نقدِ دیالکتیکیِ تسلیم‌شده در برابر شی‌ءوارگی فراگیر جهانی اکتفا می‌کرد (فصل ۵). همچنین مروری بر آرای سی. ال. آر. جیمز خواهیم داشت که، در یک گسستِ آشکار از دیدگاه‌های اروپامحورانه، هگلی و مارکسیستی که تاریخ غرب را همان تاریخ جهان در نظر می‌گرفتند، نگاه خود را به نشانه‌های نوپدید و روزافزونِ انقلاب علیه استعمار معطوف کرد؛ حال آنکه آدورنو، به‌دور از هرگونه هیاهو و با صبر و طمأنینه، سرگرم تفکر در باب فجایع حاصل از «خودویرانگریِ عقل» بود (فصل ۶). در نهایت، این کتاب به پیگیری دوبارهٔ مواجههٔ فکری درخشان میان فیلسوف فرانسوی، دانیل بن‌سعید، و والتر بنیامین می‌پردازد؛ «دیداری» نو و ثمربخش که طنین‌های مشترک دو برههٔ حیاتی قرن بیستم ـ ۱۹۴۰ و ۱۹۹۰ ـ را برمبنای فهم تاریخ به‌مثابهٔ به‌یادآوری نشان می‌دهد (فصل ۷). پس از سقوط دیوار برلین، شورشیان بازمانده از دهه‌های شصت و هفتاد با نگاهی به تاریخ مواجه شدند که پیامد شکست‌های دههٔ سی بود؛ این مواجهه‌ای بود که در سایهٔ مالیخولیای سیاسی روی داد.