اسطوره سیاسی در شاهنامه و چند مقاله دیگر

معرفی کتاب اسطورهٔ سیاسی در شاهنامه و چند مقالهٔ دیگر اثر حجت‌الله اصیل

کتابِ اسطورهٔ سیاسی در شاهنامه و چند مقالهٔ دیگر اثر حجت‌الله اصیل پژوهشگر حوزهٔ ادبیات و فلسفه است. این کتاب شاملِ دو بخشِ اسطوره سیاسی در شاهنامه و قدرت و فساد‌پذیری آن می‌شود. اسطوره سیاسی منحصر به شاهنامه نیست. در میان ملت‌های دیگر نیز پیشینه دارد و نمونهٔ رومی و یهودی آن نیز در این کتاب ذکر شده است. قدرت و فساد پذیری آن که به مفهوم یونانی نسبت داده شده است، در شاهنامه در پیوند قدرتِ استبدادی مطرح شده است. در پایان کتاب نیز می‌توانید داستانِ جذاب ارمایل و گرمایل را بخوانید که برداشتِ جالبی از فداکاری انسان در بحران‌های سیاسی و اجتماعی و اسطوره‌ای از پیدایش‌ کُردان و شکل‌گیری جامعه کُرد است.

جملات درخشانی از کتاب اسطورهٔ سیاسی در شاهنامه:

«در کوهستان، دد و دام بر کیومرث گرد آمدند، و او نخستین جامعه بدوی را از آدمیان و جانوران پدید آورده بود. وی با هیچ دشمن بشری روبرو نبود، اما اهریمن با وی دشمنی می‌ورزید و قصد نابودیش را داشت. پس میان پسر اهریمن و سیامک‌ پور کیومرث جنگ درگرفت و سیامک کشته شد. پس از چندی هوشنگ پور سیامک در جنگی دیر پور اهریمن را کشت. هوشنگ پس از مرگ نیا به جای او نشست. پس از هوشنگ طهمورث و جمشید یکی پس از دیگری پادشاه شدند. در حقیقت آدمیان به تدریج حالت طبیعی را ترک گفتند و وارد مرحله مدنیت شدند، اما به‌رغم دیدگاه لاک و روسو، مردم در حالت طبیعی چندان بهره‌ای از آسایش نداشتند و اگر آدمیان و دد و دام همزیستی داشتند، از گزند نیروهای اهریمنی در امان نبودند. بنابراین، در شاهنامه اگرچه به‌رغم حالت طبیعی مورد نظر «هابس» آدمیان گرگ یکدیگر نبودند، نیروهای اهریمنی آسوده‌شان نمی‌گذاشتند. داستان کیومرث در شاهنامه با روایات دینی زردشتیان همخوانی ندارد. چنان‌که در بالا گفته شد، در متون دینی، کیومرث نمونه نخستین انسان و در شاهنامه نخستین شاه است. به نظر می‌رسد که در روزگار ساسانیان که داستان‌های ملّی تدوین شده و خداینامه‌ها پدید آمده از داستان کیومرث دو روایت وجود داشته است: یکی روایت دینی که به دست موبدان زردشتی پرداخته شده بود و دیگری روایت خداینامه‌ها که در دربار به دست دبیران و مورخان نوشته شده بوده است.»

«یک اسطوره سیاسی که در منابع روزگار ساسانیان پرداخته شده و در دوره اسلامی تکرار گردیده است و در شاهنامه نیز آمده، داستان برآمدن پراکنده شاهی یا چند کدخدایی اشکانیان با رأی ارسطو و به‌دست اسکندر مقدونی است. می‌دانیم که اردشیر بابکان سردودمان ساسانیان بر اردوان پنجم آخرین شاه اشکانی شورید و در نبردی (در حدود سال‌های 220 تا 226) او را شکست و کشت و خود بر جایش نشست. وی همه پادشاهان محلی را از میان برداشت و حکومتی متمرکز با یک پادشاه بر چکاد آن، برپا کرد. آن دیگرگونی گسترده که به از دست رفتن قدرت پادشاهان پراکنده در سرزمین پهناور ایران انجامید، گونه‌ای غصب و تصرف عدوانی قدرت بود که می‌توانست ناخشنودی‌هایی در پی داشته باشد از این رو، اردشیر و دستگاه او برای توجیه کردار خویش پرداختن اسطوره سیاسی را ضروری یافتند. پس برای فریب افکار عمومی و توجیه برچیدن بساط پراکنده شاهی، دوران فرمانروایی سلوکیان را بر ایران زمین به کلی حذف کردند. چنان‌که در منابع رسمی تاریخ ایران، هیچ مطلب یا نکته‌ای درباره سلوکیان نیامده است. بدین‌سان بنیادگذاری پراکنده شاهی اشکانیان برساخته اسکند گُجستک دانسته شد تا کردار اردشیر را مشروع و موجه نشان دهند.»

«افراسیاب نیز جز از ناچاری، به گناه خود خستو نمی‌شود. باید پرسید آیا او هنگام کشتن سیاوش، از توطئه گرسیوز آگاه بوده است؟ پاسخ منفی است. افراسیاب نیز چون سیاوش گرفتار نیرنگ گرسیوز شده بود. از این‌ روی، خود را بی‌گناه می‌داند. شاید با به دیده گرفتن این واقعیت است که رستم هنگام برشمردن دست درکاران کشتن سیاوش از افراسیاب نامی نمی‌برد. ایرادی که به افراسیاب وارد است، این است که او در موضع قدرت بود و می‌توانست از کشتن کسی که سازوبرگی نداشت، چشم بپوشد. او همچنین در کشتن سیاوش شتاب ورزیده بود، روش منطقی محاکمه سیاوش بود. در این صورت پرده از راز گرسیوز برداشته و نیرنگش آشکار می‌شد. آن شتاب‌ورزی و پافشاری گرسیوز در کشته‌شدن سیاوش، برای جلوگیری از آشکار شدن حقیقت بود. مستبدان همیشه در دام دسیسهٔ قدرت‌جویانند. به هر حال افراسیاب خود را بی‌گناه جلوه می‌دهد. در جنگ بزرگ، به کیخسرو پیام می‌فرستد که با گرفتن امتیاز ارضی و گنج و خواسته، آشتی کند. در همان حال که می‌گوید: «پشیمان شدست از گذشتن ز آب» فراموش نمی‌کند که بگوید: «سیاوش، نه بر بی‌گنه کشته شد». تا اینجا افراسیاب هنوز در موضع قدرت است.»

تحلیلی بر کتاب اسطورهٔ سیاسی در شاهنامه‌:

حجت‌الله اصیل سه مقاله دربارهٔ شاهنامهٔ‌ استاد توس نوشته بود که دو تای آن‌ها در کتاب فرهنگ در سال‌های 1369 و 1372 و سومی در مجلهٔ گلچرخ در سال 1371 چاپ و منتشر گردید. او سپس مقالهٔ «تراژدی ایرج، تقابل قدرت و اخلاق» را گسترش داد و با افزودن مطالب گوناگون دیگری به آن، مجموعه‌ای خواندنی در حدود دویست صفحه فراهم آورد. اما عمر ایشان کفاف این را نداد تا اثر خود را به پایان برساند و ولی‌الله درودیان تصمیم گرفت این کار ناتمام دوستِ دانشمند خود را سروسامان بدهد. اما از آن‌جایی که خود بیمار بود از فرزند گران‌قدرش آقای سیاوش درودیان یاری جست و او توانست طی دو سال این اثر را به پایان برساند. کتابِ گرانقدر شاهنامه که بازتاب زندگی و اندیشهٔ نیاکان ما است تاکنون از دیدگاه‌های گوناگون بررسی شده است اما نویسنده در بررسی کتابِ پیش‌رو به مسئلهٔ قدرت نیز پرداخته و روابط مناسبات قهرمانان کتاب را با معیارهای علم سیاست می‌نگرد. بخشی از کتاب اسطوره سیاسی در شاهنامه شامل تعدادی مقاله است که پیش از این نیز منتشر شده بود و بخش‌هایی از آن اصلاح شد و یا قسمت‌هایی جدید به آن افزوده شده است. بخشی دیگر شامل دست‌نوشته‌های کاملاً جدیدی است که قبلاً در هیچ کجا منتشر نشده است و باقی آن مربوط به داستان‌هایی جذاب از شاهنامه می‌شود.

فهرست مطالب کتاب اسطورهٔ سیاسی در شاهنامه

• پیشگفتار
۱ـ اسطوره‌ سیاسی در شاهنامه
• اسطوره‌ها  
۱. اسطوره نژاد آریا
۲. اسطوره سرزمین موعود
۳. اسطوره‌های رومی
۴. کیومرث نخستین انسان یا نخستین پادشاه
۵. اسطوره طبقات اجتماعی
۶. اسطوره پیدایش پراکنده شاهی یا چند کدخدایی ایران
۷. اسطوره خون ایرج و سیاوش
آ. خون ایرج: نخستین اسطوره شهادت
ب. خون سیاوش؛ دومین ستم
• داستان فراز و فرود قدرت در شاهنامه
• از جمشید تا فریدون
الف. زمینه
ب. بازیگران قدرت
• تقابل قدرت و اخلاق
• تراژدی ایرج
• خلاصه داستان
• بازیگران قدرت
۲ـ قدرت وفسادپذیری آن
• قدرت و فساد آن
۱. جمشید
۲. ضحاک
۳. کیکاوس
• جنگ هاماوران
• داستان پرواز
• نوشدارو و مرگ سهراب
• پیمان‌شکنی
• رخنه در باروی قدرت
• پدران و پسران در جدال قدرت
• ارمایل و گرمایل
• گذار از مرز روشنفکری
• فهرست منابع

اگر از خواندن کتاب اسطورهٔ سیاسی در شاهنامه لذت بردید، از مطالعۀ کتاب‌های زیر نیز لذت خواهید برد:

• شاهنامه و پایان ساسانیان اثر زاگرس زند تاریخ‌دان و ایران‌شناس است. نویسنده در این کتاب شاهنامه را با منابع تاریخی از شورش بر خسرو پرویز تا مرگ یزگرد سوم سنجیده است و روایت‌های مهم شاهنامه را با مهم‌ترین منابع اسلامی، بیزانسی، ارمنی و سریانی مقایسه کرده است.

• آرمانشهر در اندیشه‌‌ٔ ایرانی اثری از حجت‌الله اصیل پژوهشگر ایرانی است. نویسنده در این کتاب از ذهن ایرانیان و آرمانشهرهای آن‌ها در طول تاریخ می‌گوید. در ذهن ایرانیان، آرمانشهر نه مسیر تاریخی مشخصی دارد و نه همهٔ آرمانشهرها در منابع شناخته و معینی آمده‌اند. 

دربارۀ حجت‌الله اصیل: نویسنده و پژوهشگر

حجت‌الله اصیل در سال 1316 در ملایر به دنیا آمد و در سال 1397 از دنیا رفت. او نویسنده، مترجم و پژوهشگر حوزه‌های تاریخ، ادبیات و فلسفه بود. حجت‌الله اصیل مدرک کارشناسی‌اش را در رشتهٔ علوم سیاسی از دانشگاه حقوق و علوم سیاسی تهران اخذ کرد و سپس مدرک کارشناسی ارشدش را در همین رشته‌ها از دانشگاه تهران دریافت کرد. او در سال 1346 به اسخدام شرکت مخابرات درآمد و در سال 1373 بازنشسته شد. او بیشتر وقت خود را صرف خواندن می‌کرد و بیش‌ از این‌که بنویسد به مطالعه و تحقیق می‌پرداخت. او در آثارش متجددان ایران و شاعران عصر را معرفی می‌کرد و مطالبی بسیار خواندنی دربارهٔ کسروی و دهخدا و میرزا ملکم‌خان گردآوری کرده است. او بیشتر در زمینهٔ ادبیات فارسی و ادبیات سیاسی فعالیت داشت و حدود ۱۰ یا ۱۲ جلد کتاب از او به‌جای مانده است. از دیگر آثارها و پژوهش‌های او می‌توان به «مفاهیم سیاسی و اجتماعی در شعر مشروطیت»، «میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله و نظریه‌پردازی مدرنیته ایرانی»، «آرمانشهر در اندیشه ایرانی»، «رساله‌های میرزا ملکم خان ناظم‌الدوله» و «دهخدا در افق روشنفکری ایران» اشاره کرد. او همچنین کتاب «ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما» از دکتر شفیعی کدکنی را ترجمه کرد که تاکنون به چاپ پنجاهم خود رسیده است.