مفهوم اضطراب

---

مفهوم اضطراب، تعمقی ساده با گرایش روان‌شناختی دربارۀ مسئلۀ گناه موروثی در علم اصول دین، رساله‌ای از فیلسوف دانمارکی سورن کیرکگور است که در سال 1844 منتشر شد.

---

این رساله، اضطراب را یکی از جزء‌های ضروری وضع بشری می‌شمارد که چون آدمی به استقبال آن رود ممکن است به «فعلیت آزادی در مقام امکانِ امکان» راه برد. اضطراب نتیجۀ توانایی بی‌همتای انسان است برای تأمل در نفس خویش و دربارۀ ماهیت هستی انضمامیِ خویش. هر شخص زنده هم فرد است هم در همان حال نوع (یا به تعبیر کیرکگور نژاد بشر)، و قادر است به تولید مثل دیگرانی از نوع خود.

کیرکگور ادعا می‌کند این وقوف به نفس که هر شخصی در لحظه‌ای خاص از زندگی به کشفش می‌رسد «گناه نخستینِ» حقیقی است و می‌تواند به ترس و احساس گناه و دیگر اختلال‌های روان منجر شود که ریشۀ همه‌شان «معرفت توان‌کاه به خیر و شر» است. 

روان‌شناسی یا آنچه کیرکگور «علمِ روح ذهنی» یا «دانش روح درون‌ذات» می‌نامد، کمک می‌کند تا این تأمل در نفس خود را هر چه عیان‌تر بنماید، چندانکه فرد بتواند آن را بفهمد و بپذیرد. روان‌شناسی، به جهت بهره‌گیری از «معرفت جامع به زندگی بشر و همدردی با علائق آن»، بهترین ابزار برای مقابله با اضطراب است. 

این کتاب فشرده و دشوار، با ارجاع به نویسندگان و متفکران گوناگونی چون هگل و شلینگ و افلاطون و پانویس‌های پرشمار که بعضی‌شان بالغ بر چند صفحه می‌شود، یکی از غریب‌ترین نوشته‌های چند‌بعدی کیرکگور است که به حوزه‌های گوناگون سرک می‌کشد و به شیوه‌ای رادیکال و سراپا مدرن سروقت مفهومی، از منظر دنیای مدرن، خارق اجماع می‌رود که جزو اصول دین مسیح به شمار می‌رود. 

سورن کیرکگور با ترکیب دیالیتیکیِ درخشان بصیرت‌هایی بشری و اصول عقاید مسیحی در 1844 مفهوم اضطراب را به صورت نقطه عطفی در تاریخ «تعمق روان‌شناختی» به خوانندگان عرضه کرد. حرف کتاب این بود که اگر امیدی به غلبه بر اضطراب باشد نه در انواع «گَرد و قرص» بلکه در با آغوش باز به استقبال آن رفتن است.

نثر کیرکگور در زبان دانمارکی غنای شگفت‌انگیزی دارد اما ترجمه‌های قبلی -و تازه‌ترین شان که در 1980 منتشر شد- با زبانی مصنوع و متکلف یا گاه، به جهت تقلید کورکورانه از اصل دارنمارکی، خشک و بی‌روح باعث شدند این اثر عالی چندانکه باید در زبان انگلیسی قدر نبیند و به حاشیه رود. 

الستر هنی، سرشناس‌ترین کیرکگورشناس جهان، با نثر سرزنده و پرنشاطی که در ترجمه‌‌های انگلیسی کیرکگور سابقه ندارد سرانجام توانسته است ضرباهنگ طبیعی اصل دانمارکی را بازآفریند، به این امید که این اثر قدر نادیدۀ کلاسیک حیاتی نو چنانکه شایستۀ آن است بیابد، یعنی در مقام اثری که نطفۀ فلسفۀ اصالت هستی (اگزیستانسیالیسم) و روان‌شناسیِ ارزش‌های اخلاقی در آن بسته شده است. 

کیرکگور این رساله را در همان روزی منتشر کرد که کتاب دیباچه‌ها را منتشر کرده بود. هر دو کتاب با ایدۀ وساطت در فلسفۀ هگل دست‌ و پنجه نرم‌ می‌کنند. وساطت به نخی می‌ماند که همۀ نوشته‌های کیرکگور را چون دانه‌های تسبیح به هم وصل می‌کند. نوشته‌هایش تا پیش از مفهوم اضطراب می‌خواستند نشان دهند تحقق ایمان قائم به وساطت معرفت شده است. در اینجا به مسئلۀ گناه و احساس گناه می‌پردازد.

از نظر کیرکگور اضطراب عبارت است از «فعلیتِ آزادی در مقام امکانِ امکان». کیرکگور در کتاب مفهوم اضطراب از مثال انسانی بهره می‌گیرد که بر لب ساختمانی بلند مرتبه یا بر لب پرتگاهی ایستاده است. وقتی شخص به پایین نگاه می‌کند، از امکان سقوط کردن بیزار است اما در همان حال کشش خوفناکی در ضمیر خود احساس می‌کند به اینکه خود را به پایین پرتاب کند: ترکیبی از دافعه و جاذبه.

این تجربه در قاموس کیرکگور اضطراب نام می‌گیرد زیرا شخص آزادی کامل دارد که بین این دو گزینه انتخاب کند: یا خود را به پایین پرتاب کند یا بی‌حرکت در جایش بماند. این واقعیت که شخص امکان و آزادیِ کاری کردن را دارد، حتی هول‌انگیزترین امکانِ قابل تصور، جرقۀ احساس‌های دلهره‌آوری عظیم می‌شود. کیرکگور این واقعیت را «سرگیجۀ آزادی» می‌خواند. 

یادداشت مترجم فارسی
کلیاتی دربارۀ مفهوم اضطراب
مقدمۀ اَلستر هَنِی در باب مفهوم اضطراب
یادداشت اَلستر هَنِی بر ترجمۀ مفهوم اضطراب
مقدمۀ تاریخی رایدار تُمته
کتیبه
دیباچه 
مقدمه
• اضطراب و گناه موروثی
• اضطراب در مقام تبیین تدریجی گناه موروثی
• اضطراب در مقام نتیجۀ آن گناهی که عدم ظهور آگاهی از گناه است
• اضطراب گناه یا اضطراب در مقام ماحصل گناه در وجود فرد تنها
• اضطراب، نجات یافتن از راه ایمان
نمایه

«چنانکه می‌دانیم ارسطو نام فلسفۀ اولی را برای اشارۀ مشخص‌تر به متافیزیک به کار برد، هر چند جزئی از آن شاخه‌ای از دانش را که بنا به تصور ما به الهیات تعلق دارد نیز در آن گنجاند. شک نیست که در مذاهب وثنی نیز باید با الهیات سر و کار داشت؛ همین فقدان تأملِ نامتناهی است که تئاتر را در دنیای وثنی، در عمل، قسمی عبادت خدایان گردانید. اگر از این ابهام فاصله گیریم، می‌توانیم این نام را نگاه داریم و اصطلاح «پُرتی فیلوسوفیا» (فلسفۀ اولی ارسطو) را به معنای تمامیت علم یا علم شامل بگیریم. ممکن است آن را وثنی بخوانیم و ماهیتش را درون‌ماندگاری تلقی کنیم یا اصطلاح یونانیِ «تذکار» را به کار بریم و ماهیت سِکوندا فیلوسوفیا (فلسفۀ ثانی) را تعالی یا تکرار کنیم.»

«داستان گناه اول به روایت کتاب آفرینش در عهد عتیق، خاصه در زمانۀ ما، بفهمی نفهمی به دور از نزاکت اسطوره تلقی شده است. دلیل هم دارد، زیرا قصه‌ای که به جایش گذاشتند. براستی اسطوره‌ای بود، آنهم اسطوره‌ای بی‌مایه، زیرا وقتی قوۀ فهم دست به دامان اسطوره می‌زند حاصل کار بندرت چیزی فراتر از حرف‌‌های صد من یک غاز می‌شود. آن قصه یگانه تبیینِ دارای انسجام دیالکتیکی از مسئله است.»

«حال نابغه‌ای متدین را در نظر گیریم، یعنی نابغه‌ای که در بی‌واسطگیِ هستی خویش نمی‌ماند. اینکه آیا او هر لحظه و هر ساعت روی به سوی بیرون می‌گرداند یا نه همیشه برای او سؤالی بعدی می‌ماند. نخستین کاری که می‌کند روی‌کردن به سوی خویش است. همانطور که نابغۀ اسیر هستی بی‌واسطه تقدیر را پیکری می‌یابد که همیشه تعقیبش می‌کند، نابغۀ متدین همین نسبت را با احساس گناه دارد. او با روی‌کردن به سوی خویش، به همین واسطه، روی به سوی خدا می‌گرداند و قاعده‌ای جاافتاده در مراسم دینی هست که می‌گوید هنگامی که روح متناهی خدای را ببیند گریزی ندارد از اینکه با احساس گناه پای در طریق زندگی بگذارد.»

خواندن کتاب مفهوم اضطراب و در کل کتاب‌های کیرکگور برای هر خواننده‌ کنجکاو در مورد اگزیستانسیالیسم لازم است.

از دیگر آثار سورن کیرکگور می‌توان به «تکرار، جستاری در روان‌شناسی تجربی»، «پاره‌‌های فلسفی»، «یا این یا آن»، «ترس و لرز»، «بیماری منتهی به مرگ» و «مفهوم آیرونی» اشاره کرد.

کتاب مفهوم اضطراب از سایت آمازون امتیاز 4.5 از 5 و از سایت گودریدز امتیاز 4 از 5 را به دست آورده است.

کتاب مفهوم اضطرابِ سورن کیرکگور را نشر مرکز با ترجمۀ صالح نجفی به چاپ رسانده است.

با این همه کیرکگور معتقد است اضطراب راهی است برای نجات نوع بشر. اضطراب است که ما را از انتخاب‌هایمان مطلع می‌سازد، از ادراک ذاتی و مسئولیت شخصی، و ما را از حالت بی‌واسطگیِ عاری از آگاهی به نفس به مرتبۀ تأمل خودآگاهانه می‌رساند. 

- کتاب دو جلدی یا این یا آن اثر سورن کیرکگور که در آن با روایت داستانی به مباحث الهیات، فلسفۀ اگزیستانسیالیتی و مراحل مختلف زندگی انسان پرداخته است.

- تکرار، جستاری در روان‌شناسی تجربی اثر دیگری از سورن کیرکگور که با نام مستعار کنستانتین کنستانتیوس به چاپ رسیده تا منعکس کنندۀ مضمون کتاب باشد. نویسنده در این کتاب به بررسی این نکته پرداخته که آیا تکرار امکان‌پذیر است یا خیر.

- مفهوم آیرونی، با ارجاع مدام به سقراط اثر سورن کیرکگور که در‌ آن نویسنده به توضیح معنی آیرونی پرداخته و خود کتاب نیز آیرونی است. نویسنده بخش اول کتاب را بر اساس تفسیرهای کسنوفون، افلاطون و آریستوفانس نوشته است.

- ترس و لرز اثر سورن کیرکگور با ترجمۀ عبدالکریم رشیدیان که از نظر خود کیرکگور بهترین کتابش بود. به عقیدۀ بسیاری این کتاب دشوارترین اثر سورن کیرکگور است.

- چگونه کیرکگور بخوانیم اثر جان دی کاپوتو که شامل قرائت کیرکگور از داستان ابراهیم و اسحاق می‌شود.