در آخرین روزهای رضا شاه

---

ریچارد استورات، سرگرد نیروی دریایی ایالات متحده، کتاب در آخرین روزهای رضا شاه با عنوان اصلی Sunrise at Abadan را در سال 1988 منتشر کرد. استوارت در این کتاب وقایع دراماتیکی را به تصویر کشیده است که منجر به دخالت ایالات متحده در ایران شد و صحنۀ تاریخی را برای بحران کنونی در منطقۀ خلیج فارس آماده کرد.

---

کتاب آخرین روزهای رضاشاه جریان رقابت بین انگلیس و روسیه بر سر ایران از زمان سلطنت پتر کبیر تا جنگ جهانی دوم است. ریچارد استوارت ماجرای سقوط رضا شاه و به قدرت رسیدن پسرش محمدرضا شاه پهلوی و وقایعی که منجر به رویاروی ایالات متحده و شوروی بر سر ایران در سال 1324 شد را در این کتاب توضیح داده است.

او در این کتاب به دقت سؤالات حقوقی و اخلاقی مهمی را در مورد اقدامات متفقین مطرح کرده و در کنار آن سرنوشت ملتی را به تصویر کشیده است که در یک بازی پرمخاطره از توطئه‌های ژئوپلیتیکی و اتحادهای در حال تغییر گرفتار شدند. نتایج تحقیقات او در این کتاب به پژوهشگران در زمینه‌های علوم سیاسی، مطالعات خاورمیانه، تاریخ، سیاست شوروی و مطالعات نظامی کمک کرده است. 

در اواخر تابستان سال 1941 متفقین در حال شکست بودند چون نیروهای محور، پیروزمندانه در همۀ جبهه‌ها پیشروی کردند. در اقدامی ناامیدانه برای جلوگیری از پیروزی نازی‌ها، دولت بریتانیا و شوروی مبارزۀ سیاسی خود را برای کنترل خلیج فارس به حالت تعلیق درآوردند و مشترکاً به ایران که در آن زمان بی‌طرف بود، حمله کردند و رضاشاه را از سلطنت در ایران خلع کردند.

متفقین حضور بسیاری از اتباع آلمانی در ایران را بهانه‌ای برای تهاجم خود دانستند. اما انگیزۀ اصلی‌شان، جلوگیری از ورود احتمالی آلمان از طریق قفقاز، تأمین امنیت مسیر اصلی تامین تسلیحات به مقصد اتحاد جماهیر شوروی و حفاظت از منابع نفتی بریتانیا در خوزستان بود. در نتیجۀ این اقدام میادین نفتی حیاتی خلیج فارس ایمن شد و مسیر اولیۀ کمک نظامی ایالات متحده به شورویِ تحت محاصره گشوده شد.

ریچارد استورات در کتاب در آخرین روزهای رضا شاه دوراهی اخلاقی بریتانیا ناشی از حمله به ایران بی‌طرف را نیز بررسی کرده است اما نتیجه می‌گیرد که موقعیت نظامی ناامیدکنندۀ بریتانیا در سال 1941 این اشغال را توجیه می‌کند. 

استوارت ابتدا در این کتاب، ماهیت پیچیدۀ روابط بین جنگجویان اصلی (آلمان، ایتالیا، بریتانیا، فرانسه و اتحاد جماهیر شوروی) را توضیح می‌دهد. در آن زمان اصلاً مشخص نبود که قرار است بریتانیا و فرانسه در کنار اتحاد جماهیر شوروی علیه آلمان قرار بگیرند. در واقع، فرانسه و انگلیس نقشۀ دقیقی برای بمباران تأسیسات نفتی شوروی در باکو داشتند. تنها حملۀ آلمان به فرانسه در همان سال مانع از وقوع این امر شد. 

دوم این‌که استوارت در کتاب به این مطلب اشاره می‌کند که آمریکا، ایرانی‌ها را متحدان خود می‌دانست که به حقوق غیرمتخاصم‌های بی‌طرف احترام می‌گذارند و از آن‌ها در برابر دسیسه‌های خودخواهانۀ بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی محافظت می‌کنند. از سوی دیگر در آن زمان، ایالات متحده کشوری تلقی می‌شد که قوانین بین‌الملل و عدالت اخلاقی را حفظ می‌کرد. 

سوم این‌که استورات در این کتاب به وضوح نشان می‌دهد که نفت خوزستان برای تلاش‌های جنگی بریتانیا، میادین نفتی باکو و ضرورت باز کردن یک مسیر ترانزیتی برای کالاهای ایالات متحده به جماهیر شوروی اهمیت حیاتی داشت. از دست دادن باکو و آبادان احتمالا اتحاد جماهیر شوروی و انگلیس را از جنگ خارج می‌کرد.

در نهایت استورات به طور مفصل دربارۀ دوراهی اخلاقی مربوط به حملۀ غافلگیرانه به ایران بحث می‌کند. او معتقد است آلمانی‌ها به درستی به‌خاطر تهاجم به کشورهای بی‌طرف مثل نروژ و بلژیک مورد انتقاد قرار گرفتند اما همین اتفاق برای انگلیس نیفتاد. همین نکتۀ آخر است که این کتاب را به ویژه با وضعیت امروز ایران مرتبط می‌کند.

«افغان‌های سرسخت و شکست‌ناپذیر حاکمیت خود را تنها در پی درهم شکستن قوایی حفظ کردند که نابخردانه در تنگنای کوهستان‌های آن دیار گام نهاده بود. اما ایرانیان که طبعی ملایم‌تر از افغان‌ها داشته ولی احتمالاً زود خشم‌تر بودند، حسابی دیگر داشتند. سرزمین آنان در مقایسه با سرزمین افغان‌های همسایۀ آن‌ها علی‌رغم کوهستانی و خشک بودنش، به مراتب سهل‌الوصول‌تر و پرحاصل‌تر بود. ایران سرزمین اضداد و تفاوت‌های چشمگیر بود، چه از نظر جغرافیایی و چه از نظر فرهنگی. کوه‌هایی پوشیده از جنگل، جلگه‌هایی خشک را در میان می‌گرفت. مساجد و عمارت‌هایی چشمگیر و زیبا در کنار ویرانه‌ها سر بر آورده بود. ایرانیان قومی هستند که زندگیشان با صفات تفضیلی و مبالغه‌آمیز بیان می‌شود.»

«در سال‌های نخست دهۀ 1800 نیروهای روسیه از نو رو به سوی جنوب نهادند. مقاومت نیروهای ایران درهم شکست و قفقاز به دست روس‌ها افتاد. بر اساس معاهدۀ ترکمنچای که در فوریۀ 1828 بین ایران و روسیه منعقد شد مرزهای مشترک دو کشور در شمال غرب ایران به شکل کنونی آن تعیین شد و روس‌ها از برتری دریایی در دریای خزر برخوردار شدند. ولی پیشروی روسیه در آسیای میانه که از مرز مشخصی برخوردار نبود، ادامه یافت. بر اساس بیانیه‌ای که در سال 1864 به کلیۀ سفارتخانه‌های روسیه در اروپا ابلاغ شد، قصد و نیت روسیه مبنی بر ادامۀ توسعۀ قدرتش در آسیای میانه و اسکات مناطق ایل‌نشین مختلف آن اعلام شد.»

کتاب در آخرین روزهای رضا شاه مناسب تاریخ پژوهان و علاقه‌مندان به تاریخ ایران است. این کتاب بسیار مناسب علاقه‌مندان به تاریخ معاصر ایران است یا خوانندگانی که می‌خواهند در این زمینه به تحقیق بپردازند.

کتاب در آخرین روزهای رضا شاه از سایت آمازون امتیاز 4.3 از 5 و از سایت گودریدز امتیاز 3.5 از 5 را دریافت کرده است.

ریچارد استوارت با استفاده از اسناد رسمی آرشیوهای بریتانیا، آلمان و ایالات متحده و همچنین مصاحبه و خاطرات بیش از سی شرکت‌کننده و ناظر، مفصل‌ترین و واضح‌ترین گزارش را از وقایع مربوط به اشغال ایران به دست انگلیس و روسیه در مرداد و شهریور سال 1320 نوشته است.

اگر از کتاب در آخرین روزهای رضا شاه خوشتان آمده، این کتاب‌ها را از دست ندهید

.

- کتاب جنگ جهانی دوم نوشتۀ الن فارمر از نشر فرهنگ جاوید به تاریخ جنگ جهانی دوم و اتحاد کشورهای انگلستان، آمریکا، روسیه و فرانسه (متفقین) علیه آلمان نازی پرداخته است. در این کتاب وقایع بسیاری همچون هجوم ژاپن به پرل هاربر، انداختن اولین بمب‌های هسته‌ای روی ژاپن، پیشرفت آلمان تا آستانۀ فتح شوروی و شکست سخت آلمان‌ها در نبرد نفس‌گیر و سرنوشت‌ساز استالینگراد و سایر وقایع مهم و حساس جنگ گردآوری شده است.

- اگر به رمان علاقه مندید، کتاب من منچستر یونایتد را دوست دارم نوشتۀ مهدی یزدانی خرم را که برندۀ جوایز ادبی بوده است بخوانید. نویسنده در این کتاب به شکلی داستانی به تشریح وقایعِ پس از حضور متفقین در تهران می‌پردازد.

- دانشنامه مصور جنگ جهانی دوم اثر سایمون آدامز از نشر سایان، تاریخ جنگ جهانی دوم را به کمک تصاویر رنگی و جذاب روایت می‌کند.

- کتاب ایران بین دو انقلاب اثر یرواند آبراهامیان مورخ ایرانی-آمریکایی است. او مطالعات و بررسی‌هایش را در زمینۀ تاریخ معاصر ایران از مدت‌ها پیش از انقلاب آغاز کرده بود. بخشی از این بررسی‌ها در همان دوران چاپ شد و مورد بررسی و انتقاد قرار گرفت و همین مقاله‌ها بدنۀ اصلی کتاب ایران بین دو انقلاب را تشکیل می‌دهند.