بحران نفت در ایران

---

یرواند آبراهامیان کتاب بحران نفت در ایران را در سال 2021 منتشر کرد. او در این کتاب بر بیست و هشت ماه پرتلاطم بین سال‌های1330 تا 1332 در ایران تمرکز کرده است. کتاب بر اساس اسناد طبقه‌بندی شدۀ سیا و وزارت خارجۀ ایالات متحده از دولت متحده نوشته شده است. یرواند آبراهامیان در این کتاب داستان بحران نفت ایران را روایت می‌کند که با کودتای 28 مرداد سال 1332 به اوج خود می‌رسد.

---

یرواند آبراهامیان در کتاب بحران نفت به دخالت‌های آمریکا در ایران پرداخته و نشان می‌دهد که آمریکا چقدر در سیاست داخلی و سیاست پارلمانی ایران بسیار قبل از کودتای 28 مرداد دخالت داشته است. آبراهامیان در کتاب بحران نفت از نارضایتی داخلی، ترس از کمونیسم و ملی‌ شدن نفت صحبت کرده است. او همچنین نشان می‌دهد که سیاست‌های دولت‌های مختلف آمریکا طی سالیان در قبال مصدق تغییر چندانی نکرده است. 

در ادامه یرواند آبراهامیان نشان می‌دهد که چگونه آمریکا و سیا در ایران نقش داشتند و این‌که چطور کودتای 28 مرداد در نهایت راه را برای انقلاب اسلامی، مهم‌ترین و گسترده‌ترین رویداد تاریخ معاصر ایران هموار کرد. 

کتاب بحران نفت در ایران تازه‌ترین پژوهش پروفسور یرواند آبراهامیان دربارۀ بحران نفت ایران در سال‌های 1330 تا 1332 است. یرواند آبراهامیان در نگارش این کتاب از تازه‌ترین اسناد دولت ایالات متحدۀ آمریکا دربارۀ ایران در دورۀ نخست‌وزیری دکتر محمد مصدق استفاده کرده است که در سال 2017 از بایگانی محرمانه خارج شده‌اند و همین کتاب را خاص و منحصر به فرد کرده است. بر این اساس می‌توان این کتاب را آخرین بررسی اسنادی دربارۀ این رویداد تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران تلقی کرد.

این اسناد جدید که به اختصار فروس نام دارند، شامل 375 سند است که در مجموع 1000 صفحه می‌شود. این اسناد دربرگیرندۀ مجموعۀ گسترده‌ای از تلگرام و تلگراف، گزارش، یادداشت، صورت‌جلسات و گزارش‌های روزانه و سایر مکاتبات میان وزارت خارجه و سفارت ایالات متحدۀ آمریکا و نیز مکاتبات و مراسلات هیئت دولت آمریکا، سازمان سیا و شورای امنیت ملی آمریکا است.

بنابراین می‌توان گفت که مقصود کتاب بحران نفت در ایران عمدتاً معطوف به گشودن رازهای سیاست آمریکا در قبال ایران طی آن‌ ماه‌های پرمناقشه است. یرواند آبراهامیان به‌جای تکرار روایت‌های کودتا و جنگ سرد، به نکات تازه‌ای پرداخته است و این اسناد از سیاست آمریکا در قبال ایران پرده برداشته‌اند، سیاست‌هایی که در نهایت به کودتا منجر شد. 

کتاب حاضر در پنج جُستار فراهم آمده است. نخستین جستار به موضوع دخالت آمریکا در ایران در سال‌های 52-1951 / 31-1332 - دورۀ پیش از واقعۀ کودتا- پرداخته است. اسناد جدید برای نخستین بار نشان می‌دهند که آمریکا در جولای 1952 / تیر 1331 برای نشستن قوام بر جای مصدق تلاشی ناموفق کرد که به خیزش سی تیر منجر شد. آمریکا همچنین در فوریۀ 1953/ بهمن 1331 موفق شد شاه را به ترک نکردن کشور متقاعد نماید، رویدادی که به گفتۀ شاه موجب «نجات سلطنت» شد. جستار دوم، با بررسی اسناد جدید در پی پاسخ به این پرسش است که کدام‌یک از این عوامل در شکل‌دهی به سیاست آمریکا نقش داشته است: ترس از کمونیسم یا دغدغۀ «همه‌گیر شدن خواست ملی کردن نقت»؟

موضوع جستار سوم بررسی تلاش‌های «گوناگونی» است که برای سرنگونی مصدق با استفاده از ابزار پارلمانی صورت گرفت. بررسی اسناد جدید برای نخستین بار حاکی از آن است که آمریکا در انتخابات مجلس و در نتیجه سیاست‌ورزیِ پارلمانی ایران سخت درگیر بوده است. در جستار چهارم راه طی شده به سوی کودتا، پس از بسته شدن راه‌حل‌های پارلمانی، بررسی شده است. در این زمینه نیز اسناد جدید نشان‌دهندۀ مطرح بودن بحث‌های مستمر در درون دولت آمریکا، حتی در سازمان‌ سیا در مخالفت و موافقت با اقدام به کودتای نظامی بود. این بحث‌ها در زمان ریاست جمهوری ترومن، مدت‌ها پیش از آغاز دورۀ ریاست‌ جمهوری آیزنهاور، در جریان بوده است. در واپسین جستار میراث کودتای سال 1332، به‌ویژه شکاف گسترده و عمیق بین حافظۀ ایرانیان، از یک سو، و از سوی دیگر، فراموشی‌ای که آمریکاییان به‌عمد و به‌ویژه از طریق اسناد رسمی ایجاد کرده‌اند بررسی شده است.

• سپاسگزاری
• پیش‌گفتار
• درآمد
1. مداخلۀ آمریکا
2. نگرانی آمریکا نفت بود یا کمونیسم؟
3. سیاست پارلمانی
4. در راه کودتا
5. خاطرۀ بازبینی شده
• روزشمار ملی شدن نفت
• فهرست اشخاص برجسته
• کتابشناسی
• نمایه

«صبح روز بعد در جلسه‌ای برنامه‌ریزی شده، قوام نظر هندرسون را در این باره جویا شد که در صورت انحلال مجلس و برقراری حکومت نظامی دیدگاه آمریکا چه خواهد بود. او با این ادعا که نمایندگانی «بی‌صلاحیت» پشت «مصونیت پارلمانی» پنهان شده‌اند، یادآور شد که برای حمایت از دموکراسی دست‌ زدن به «کاری بزرگ» ضروری است. هندرسون، پس از گفتن تبریک به او به مناسبت انتخاب به نخست‌وزیری، در پاسخ گفت که «جهان توان تحمل تداوم این بن‌بست سیاسی را ندارد» و این‌که انحلال مجلس پردردسر می‌تواند «توجیه‌پذیر» باشد. اما امید است که این‌ کار «با استفاده از ابزارهای قانونی» انجام شود. او افزود که ایالات متحده آمریکا «هیچ تمایلی به دخالت» در انتخاب وزرا ندارد، اما انتخاب وزرایی «درستکار و توانمند» می‌تواند افکار عمومی را بیشتر به نخست‌وزیر نزدیک نماید.»

«تحلیل واقع‌بینانه‌تر برای خارج از ایران از سوی پروفسور کایلر یانگ، مشاوری دانشگاهی که دهه‌ها در ایران زندگی کرده بود، ارائه شد. او بعداً ریاست بخش خاورمیانه در دانشگاه پرینستون را برعهده گرفت. وی در مقاله‌ای با عنوان «حمایت اجتماعی از سیاست جاری ایران» نوشت که دلیل «تاب آوردن» و برخورداری مصدق از «حمایت گسترده» آن بود که او در واقع بیان «روح ناسیونالیستی» هر دو طبقۀ متوسط بود – هم طبقۀ متوسط جدید، متشکل از روشنفکران، حقوقدانان، مهندسان، روزنامه‌نگاران، کارمندان، آموزگاران، دانشجویان و همچنین طبقۀ متوسط سنتی بازرگانان، تجار و پیشه‌وران. او در ادامه یادآور می‌شود که این جنبش ساختار قدرت سنتی را به چالش گرفته اما «عمدتاً به حفظ استقلال از خارجی به‌ویژه سلطه و نفوذ بریتانیا توجه داشت است.» او در پایان می‌نویسد، همه می‌دانند شاه در واقع بیشتر کارهایی را که نخست‌وزیر مصدق در سال گذشته انجام داده تصویب نکرده است.»

«نمایندگان مخالف به دنبال ناکامی در به زیر کشیدن مصدق با استفاده از رویه‌های قانونی -با تشویق کامل آمریکا و بریتانیا- به آبستراکسیون پارلمانی متوسل شدند. هدف آنان از این اقدام جلوگیری از تشکیل مجلس جدید توسط دولت، استیضاح وزرا و تهدید عدم اظهار تمایل و یا سلب اعتماد از دولت بود. روزولت در تحلیلی به‌روز شده دربارۀ مجلس نوشت، از آن‌جایی که تقریباً هیچ‌کس تشکیل مجلسی مرکب از تنها 80 نماینده را به زیر سؤال نبرده بود، بنا بر این انسداد و یا متوقف کردن کار مجلس بسیار ساده بود. او نوشت، بنا بر تصریح قانون در ایران برای شروع مذاکرات در مجلس حضور دوسوم نمایندگان، و برای رأی‌گیری حضور سه‌ چهارم آن‌ها، و برای تصویب یا پذیرش پیشنهاد حضور اکثریت به اضافه یک نماینده، ضروری است. بنابراین یک بلوک کوچک ولی مصمم می‌توانست روند مجلس را متوقف نماید.»

خواندن این کتاب برای هر کسی که می‌خواهد اطلاعات بیشتری در مورد تحقیقات آرشیوی ایالات متحده و نقش ایالات متحده در تاریخ ایران به دست بیاورد، ضروری است.

«کتاب بحران نفت در ایران بیش از این‌که گزارشی گیرا از سال‌های منتهی به کودتای 28 مرداد باشد که منجر به سرنگونی دولت مشروطۀ ایران و روی کار آمدن یک رژیم استبدادی تحت حکومت شاه شد، اولین قرائت جدی از اسناد دولت آمریکا است. مداخلۀ گستردۀ مقامات آمریکایی در سیاست داخلی ایران که مدت‌ها انکار می‌شد، کاملاً آشکار است. یرواند آبراهامیان با تغییر دیدگاه ما نسبت به این رویدادهای مهم که تأثیر آن تا به امروز بازتاب یافته است، خدمتی بی‌سابقه به مورخان و سیاستگذاران کرده است.» -رشید خالدی، دانشگاه کلمبیا

کتاب بحران نفت در ایران از سایت آمازون امتیاز 4.7 از 5 و از سایت گودریدز امتیاز 4 از 5 را به دست آورده است.

نشر نی کتاب بحران نفرت در ایران از یرواند آبراهامیان را با ترجمۀ محمد ابراهیم فتاحی منتشر کرده است.

یرواند آبراهامیان با بررسی منابع مختلف سیا و وزارت خارجۀ ایالات متحدۀ آمریکا در کتاب بحران نفت در ایران به این نتیجه می‌رسد که ایالات متحده بدون تردید با پرداخت رشوه، راه‌اندازی جنگ روانی، ایجاد تحریم اقتصادی و ترس، در امور داخلی ایران دخالت کرده است. آبراهامیان معتقد است که مقاومت مصدق و ناسیونالیسم شدید او بود که باعث شد آمریکایی‌ها و انگلیسی‌ها از او عصبانی شوند.  

ـ کتابِ فاشیسم و راست‌گرایی در اروپا اثر مارتین بلک‌هورن تاریخدان بریتانیایی است. او در این کتاب از دید مورخی اجتماعی و سیاسی به واکاوی رابطه‌ی فاشیسم با سایر انواع اقتدارگرایی راست‌گرا می‌پردازد و بدین منظور علاوه بر تأکید بر جنبش‌های مهم فاشیستی در ایتالیا و آلمان، توجه خود را معطوف کلیه‌ی ایده‌ها، جنبش‌ها و حکومت‌های فاشیستی و راست‌گرایی می‌کند که صحنه‌ی سیاسی اروپای 1919-1945 را تحت تأثیر قرار دادند.

- خواب آشفته نفت دوره سه جلدی از محمدعلی موحد که در سال 1378 منتشر شد. نویسنده در این کتاب به ظرایف و ریزه‌کاری‌های حقوقی قراردادها پرداخته و جزئيات نفتی را واکاوی کرده است. 

- پشت پرده کودتا اثر علی رهنما که به توضیح وقایعی پرداخته است که در 28 مرداد به اوج خود رسیدند. این کتاب پژوهشی از سرنگونی مصدق و شرایط تحقق این سرنگونی است.