چه شد (داستان افول اجتماع در ایران)

کتاب چه شد؟ (داستان افول اجتماع در ایران) اثر عبدالمحمد کاظمی‌پور و محسن گودرزی، دو جامعه‌شناس برجسته است و در سال 1401 منتشر شد. این کتاب دربارۀ وضعیت جامعۀ ایران و سرمایۀ اجتماعی آن است. نویسندگان سعی کرده‌اند در این کتاب به این پرسش پاسخ دهند که چه اتفاقی برای ایران در چند دهۀ گذشته افتاد که به التهاب جامعه ختم شد.

«انقلاب خاموش خبر خوبی برای جامعه ایران نیست؛ چرا که در نتیجۀ آن این جامعه ظرفیت‌های بزرگی را از دست داده است. ادامه این مسیر ادامه حیات جامعه را به‌مثابه جامعه مختل کرده و امکان کارکرد آن به‌مثابه یک ملت-دولت را روز‌به‌روز بیشتر تحت الشعاع قرار می‌دهد. این مهم‌ترین هشداری است که در کتاب چه شد؟‌ نهفته است. خوانندگان متخصص‌تر در روش‌شناسی علوم اجتماعی می‌توانند نقدهایی بر برخی داده‌های کتاب وارد یا دربارۀ برخی استنتاج‌ها چون‌وچرا کنند، اما روایتی که نویسندگان از جامعه ایرانی می‌دهند تا اندازه بسیار زیادی قانع‌کننده است و التهاب‌های جامعه ایران امروز نشان می‌دهد حداقل در توصیف و تبیین واقعیت، با کتابی جدی و به اندازه کافی مستدل مواجهیم.» - روزنامۀ شبکه شرق

«نویسندگان با یک رویکرد سه وجهی نشان می‌دهند که ساخت یا تخریب سرمایه اجتماعی مسئولیت همه است. آن‌ها در این کتاب که عمدتا مبتنی بر پژوهش‌های ملی و پیمایش‌هایی است که قبل و بعد از انقلاب صورت گرفته، تصویری از وضعیت کنونی جامعه ایران به دست داده و روندی را شناسایی کرده‌اند و نشان داده‌اند که شاخص‌های همبستگی اجتماعی در ایران رو به افول رفته است.» - شیرین احمدنیا، جامعه‌شناس

«کتاب از افول اجتماع در ارتباط با مفهوم سرمایه اجتماعی در جامعه‌شناسی بحث می‌کند، با توجه به این‌که چگونه سرمایه اجتماعی شکل می‌گیرد و عوامل مؤثر در آن چیست. کتاب ساختار یک اثر آکادمیک را دارد. کتاب می‌کوشد در فصل چهارم تصویری از افول سرمایه‌ اجتماعی در ایران ارائه کند و برای این تصویر از داده‌های پیمایش‌ها استفاده می‌کند. در یک بخش به میزان فعالیت‌های انجمنی، تغییران میزان اعتماد بین مردم و غیره می‌پردازد. این داده‌ها نشان می‌دهد که از اولین کار پیمایش سرمایه‌ای در ایران در سال 1353 تاکنون، با یک منحنی نزولی روبه‌رو هستیم.» - حسین سراج‌زاده، جامعه‌شناس

نویسندگان این کتاب معتقدند که سیاست، دو ضلع اصلی دیگر یعنی اقتصاد و اجتماع را در ایران به شدت تحت شعاع قرار داده است و کوشیده‌اند که با استفاده از آمار و ارقام و پیمایش‌های موجود در کتاب چه شد؟ (داستان افول اجتماع در ایران) نشان دهند که چرا و چگونه وضعیت ایران به چنین جایی رسیده است و با توجه به شرایط چه مسیرهایی پیش روی جامعه و مردم ایران قرار دارد. حتی اگر یک خوانندۀ غیرمتخصص در زمینۀ علوم انسانی و جامعه‌شناسی باشید نیز می‌توانید به راحتی مفهوم و منظور نویسندگان این کتاب را درک کنید و از خواندن آن لذت ببرید.

«به عنوان مثالی دیگر می‌توان کودک دانش‌آموزی را در یک خانواده در نظر گرفت که در فراگیری درس‌هایش به کمک احتیاج دارد و این کمک را پدر و مادر در اختیارش قرار می‌دهند. این کودک را می‌توان با کودک دیگری مقایسه کرد که همین نیاز را دارد اما پدر و مادرش به‌دلیل جدایی یا روابط نه‌چندان گرم درون خانه نمی‌توانند به او کمک کنند. در نتیجه‌ی این تفاوت در محیط اجتماعی این دو کودک، امکانات و منابعی که در اختیار کودک اولی قرار می‌گیرد در اختیار دومی نخواهد بود. این تفاوت در مطالعه‌ای مقایسه‌ای میان چهار گروه قومی مهاجر در آمریکا بررسی شده است: کوبایی‌ها، ویتنامی‌ها، هائیتایی‌ها و مکزیکی‌ها. نتیجه‌ی این مطالعه نشان داده است که میزان پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان در دو گروه اول بسیار بیشتر از دو گروه دوم بوده و این تفاوت به میزان گرمی روابط درون‌گروهی هر‌ یک از این اقوام مرتبط بوده است.»

«استفاده از کلمه‌ی سرمایه در ترکیب سرمایه‌ی اجتماعی محصول فرایندی در حدود نیم‌قرن است. در نخستین استفاده‌هایی که از مفهوم سرمایه به عمل می‌آمد، همان‌طور که اکنون هم در ذهن ما چنین است، بیشتر مفهوم «سرمایه‌ی مالی و اقتصادی» در ذهن تداعی می‌شد که عریان‌ترین و ابتدایی‌ترین شکل سرمایه‌ است. سرمایه‌ی مالی در واقع قدرت خریدی است که در اختیار ما قرار می‌گیرد تا با آن چیزهایی را برای خود تهیه کنیم و هر چه سرمایه‌ی بیشتری در اختیار داشته باشیم می‌توانیم زندگی بهتری برای خود رقم بزنیم. تا مدت‌ها سرمایه‌ی مالی یگانه مصداق مفهوم سرمایه به‌شمار می‌آمد، اما از حوالی دهه‌ی 1960 اقتصاددانان مفهوم «سرمایه‌ی انسانی» را وارد ادبیات علوم اجتماعی کردند. این اقتصاددانان توجه کردند چیزهای دیگری هم وجود دارند که اگرچه در وهله‌ی اول اقتصادی و مالی نیستند ولی با کمی دست‌کاری قابلیت تبدیل‌شدن به آن را دارند.»

«سرمایه‌ی اجتماعی هم ویژگی‌های مشابهی دارد، بدین معنا که ارتباط‌های اجتماعی ما امکان‌ها و فرصت‌هایی را برای ما ایجاد می‌کنند یا مبادله‌های ما را تسهیل می‌کنند و در نهایت به‌ تولید سرمایه‌ی مالی منجر شوند. یعنی این ارتباط‌ها علاوه بر وجه اجتماعی و عاطفی‌شان ارزش مالی هم دارند. به عنوان نمونه خانواده‌ای را که پیشتر مثال زدیم در نظر بگیرید که در آن پدر و مادر به بچه‌هایشان در درس‌هایشان کمک می‌کنند. اگر این والدین فرصت چنین کاری را نداشتند مجبور بودند همین کار را از طریق معلم یا تدریس خصوصی انجام دهند و در ازای آن پولی پرداخت کنند. در چنین حالتی این خانواده از طریق خرید این‌گونه خدمات در بازار مشکل خود را حل کرده است. به این ترتیب می‌توان برای کاری که پدر و مادر اولی برای فرزندانشان انجام داده‌اند ارزشی مالی تعیین کرد.»

نویسندگان در فصل مقدماتی کتاب سرمایۀ اجتماعی را تعریف کرده‌اند و در بخش اول کتاب به کمک نظریه‌ها و مفاهیم بنیادی تصویر بزرگ‌تری ارائه کرده‌اند تا به کمک آن بتوانند وضعیت سرمایۀ اجتماعی در یک کشور را مورد بررسی قرار دهند. آن‌ها در فصل اول کتاب دربارۀ تعریف‌های بنیادین مربوط به سرمایۀ اجتماعی، نحوۀ عمل آن و تفاوت‌هایش با دیگر انواع سرمایه‌ بحث کرده‌اند. در فصل دوم، به تأثیرهای سرمایۀ اجتماعی در سطح‌های گوناگون (کلان، میانه، خُرد) پرداخته‌اند. در فصل سوم وضعیت چندین کشور جهان را به‌لحاظ کمیت و کیفیت سرمایۀ اجتماعی مورد بررسی قرار داده‌اند و با اتکا به ابزارهای مفهومی سعی کرده‌اند در بخش‌های بعدی کتاب وضعیت سرمایۀ اجتماعی در ایران را مورد بررسی قرار دهند. نویسندگان برای تحلیل وضعیت سرمایۀ اجتماعی در ایران از مدل مفهومی به دو شکل استفاده کرده‌اند. شکل نخست مفاهیمی است که در مدل به‌کار برده‌اند؛ یعنی هر موضوع را در فضای سه‌گانۀ دولت، بازار و اجتماعی بررسی کرده‌اند و گاهی به اقتضای موضوع این مدل را در سطح کلی‌تر یعنی سیاست، اقتصاد و اجتماع برای تحلیل موضوع‌ها به کار بسته‌اند.  عبدالمحمد کاظمی‌پور و محسن گودرزی برای نگارش کتاب چه شد؟ (داستان افول اجتماع در ایران) چند مدل مختلف را برررسی کرده‌اند. یکی از آن‌ها گزارشی بود که در دهۀ 1980 در شوروی برای بررسی تحولات در طول هفتاد سال در عرصه‌های تولید صنعتی، اجتماع و خانواده منتشر شد. این گزارش در مقدمۀ کتاب «جهان مسلح و جهان گرسنه» اثر ویلی برانت ذکر شده است. کتاب چه شد؟ (داستان افول اجتماع در ایران) متنی ساده، روان و قابل فهم دارد و مناسب هر کسی است که به مطالعات اجتماعی علاقه‌مند است.

• چیستی، چرایی و چگونگی سرمایه‌ی اجتماعی
• پیشینه‌ی پژوهشی و چهارچوب مفهومی
• سرمایه‌ی اجتماعی در چشم‌انداز بین‌المللی
• تحول سرمایه‌ی اجتماعی در ایران معاصر
• مشارکت مدنی و پیوندهای اجتماعی
• مذهب
• زوال هنجارهای اخلاقی و فرسایش سرمایه‌ی اجتماعی
• دولت
• نابرابری و ناامنی اقتصادی
• جابه‌جایی‌های جمعیتی
• مهاجرت خارجی
• کی شد؟ افول اجتماع از چه زمانی آغاز شد؟
• راه‌های عملی: کلان، میانه و خرد
• چشم‌انداز آینده

• ایران بر لبه تیغ گفتارهای جامعه‌شناسی و سایت عمومی از محمد فاضلی، جامعه‌شناس و استاد سابق دانشگاه شهید بهشتی است. فاضلی در این کتاب سعی کرده است به سؤالی پاسخ دهد که بیش از یک سده ذهن روشنفکران ایرانی را به خود مشغول کرده است، این‌که چرا جامعه ایران به سوی توسعه، پیشرفت و قانون حرکت نمی‌کند؟ کتاب ایران بر لبه تیغ، یکی از شاخص‌ترین کتاب‌ها در این زمینه است.

• ایران و آمریکا: گذشتهٔ شکست‌خورده و مسیر آشتی اثر دکتر حسین موسویان دیپلمات و مذاکره‌کنندهٔ ارشد تیم هسته‌ای سابق ایران است. او که سال‌های زیادی را به بررسی روابط پرتنش بین ایران و ایالات‌متحده گذرانده، نقش خاصی نیز در واشنگتن، نیویورک و بسیاری از شهرهای اروپا بازی کرده است و در این کتاب سعی دارد درک بهتری از دیدگاه ایران نسبت به ایالات متحده و مکاتب فکری به علاقه‌مندان بدهد.

• حرف‌هایی با دخترم درباره اقتصاد اثر یانیس واروفاکیس اقتصاددان و سیاستمدار یونانی است. او در این کتاب سعی کرده است با استفاده از دانش و تجربه‌اش به عنوان یک اقتصاددان مشهور، مبانی اقتصاد، سیاست، تجارت و فساد اقتصاد جهانی را برای دخترش که در زمان نگارش کتاب تازه نوجوان بود توضیح دهد.