کنش گران مرزی

کنشگر مرزی یک نظریه است که مقصود فراستخواه با مطالعۀ تاریخ معاصر ایران به آن رسیده است و آن را توسعه داده است. کنش‌گر مرزی عاملی انسانی است که می‌کوشد در فاصلۀ میان محدودیت‌های ساختار ایران، امکان‌هایی تازه را کشف و یا حتی خلق بکند؛ کنش‌گر در مرزهای میان دولت و جامعه در تردد است. مقصود فراستخواه در نظریه و کتاب کنش‌گران مرزی سه دورۀ قاجار، پهلوی و بعد از انقلاب اسلامی را مورد بررسی قرار می‌دهد. او در این کتاب انواع مدل‌ها و شیوه‌های عمل این کنش‌گران، بسترهای ظهور فعالیت‌های آن‌ها، ظرفیت‌های عملکردی، کارکردهای نهادساز و ساخت‌دهنده و مهم‌تر از همه آسیب‌شناسی و محدویت‌های آن‌ها را مورد بحث قرار می‌دهد.

مقصود فراستخواه با توسعۀ نظریۀ کنش‌گران مرزی، به سراغ توضیح این مسئله رفته است و در کتاب کنش‌گران مرزی به چندین و چند سؤال در این زمینه پاسخ می‌دهد. چرا و بر اثر چه زمینه‌هایی، عاملان ایران کنش‌گری مرزی را اتخاذ می‌کنند؟ کنش‌گری چه اقسامی دارد؟ چه متغییرهایی ممکن است این مسئله را تعدیل یا تشدید بکنند و پیامدها و آثار این نوع کنش‌ها چیست؟ این نظریه‌پرداز مبانی و مدل‌های متنوع کنشِ مرزی در تاریخ معاصر را با ذکر احوال و اعمالِ کنش‌گران مختلف دویست سال تاریخ معاصر نشان می‌دهد. نویسنده در کتاب کنش‌گران مرزی نگاهی پر جزئيات به تاریخ قاجار، مشروطه و آغاز عصر پهلوی انداخته است و به دنبال الگویی برای کنش‌گری مثبت و تأثیرگذار است.

«جامعه‌ی ایران در کنار همه‌ی ظرفیت‌هایش، مشکل کم نداشت. مثلاً یک مشکل عمده، شکاف حکومت با جامعه در تاریخ ایران بود. ساخته شدن دولت-ملت در ایران دشوار بود که علت‌های مختلفی داشت: پراکندگی سرزمینی و تاریخ پر حادثه، تنها یک علت بود. گویا ایران همیشه در پیچ تاریخ بود، آب‌سالاری در یک دوره؛ نفت‌سالاری و اقتصاد نفت در دوره‌ی دیگر؛ که حکومت می‌توانست درآمدهای مستقل از جامعه داشته باشد و از این رو، به مالیات مردم چندان نیاز جدّی نداشته باشد و بتواند آنها را دور بزند؛ به بخش خصوصی و غیر دولتی خیلی اعتنای درخور نکند؛ یا آن را تحت نظارت خود درآورد که این نیز با طبیعت بازار سرمایه و بخش غیر دولتی مغایرت دارد. حکومت درآمدهای میان‌بر داشت. افزون بر آن، ایدئولوژی هم داشت که به آن قداست نیز می‌بخشید. حاصل آن شد که در ایران، ساختارهای میانجی خیلی مهم نبود و اصلاً به حساب نمی‌آمد. به تشکل مستقل از دولت همچون تهدید نگریسته می‌شد. فضاهای بین حکومت و جامعه نحیف می‌شد، جامعه‌ی مدنی ضعیف می‌ماند و توسعه نمي‌یافت. پس به کجا بیاویزیم قبای ژنده‌ی خویش را؟ دوگانه‌ی عاملیت-ساختار در ایران بسیار بغرنج شده است. آیا ساختار مهم است یا عاملیت اجتماعی؟ معمولاً احساس می‌کنیم یک دور باطل (سیکل معیوب) میان این دو به وجود آمده است: از یک‌سو برای پرورش عاملان خوب، نیاز به ساختارهای خوب داریم ولی چنین ساختارهایی مهیا نیست.»

«شگفت‌انگیز است این جامعه. حتی در اوضاع‌واحوال انسدادی و تعویق نیز، روزنه‌هایی در آن گشوده می‌شود. زندگی در اینجا هم‌چنان جاری است و از سر اضطرار، ظرفیت‌های بالقوه‌اش در عرصه‌های فرهنگی و تمدنی، هم‌چنان نژادهای تازه‌ای از کنش‌گران را در خود به بار می‌آورد، و کم‌وبیش آن‌ها را به ثمر می‌نشاند. نویسنده گونه‌های کم‌تر شناخته‌شده‌ای از کنش‌گری‌های ایرانی را در مطالعات و تأملاتش در مرزهای میان جامعه و دولت دیده است. اینان (دست‌کم در موقعیتی که ما از آن‌ها بحث می‌کنیم)، نه آن‌چنان فعالان مدنی و اجتماعی کاملاً مستقل و آزاد  و معترض؛ یا مخالف در بیرون دولت‌ (در داخل یا خارج کشور) بودند، و نه مقیمانی خنثی در مکان دولت. بلکه به عللی که خواهیم دید در حواشی دولت و لایه‌های پایین و میانی، و گاه، حتی درون‌سرای قدرت می‌زیستند اما صداهای متفاوتی داشتند؛ صداهایی که گاه ناساز بود و گاه تعدیل‌کننده، و در هر حالت با جریان اصلی سنت سابق و مرسوم و ایدئولوژی غالب حکم‌رانی زاویه داشتند، و واکنش محافظه‌‌کاران به ویژه در بخش‌های سخت بلوک قدرت را برمی‌انگیختند و گاه به همین سبب، حذف می‌شدند، اما گاه نیز مدتی ابتکار عمل را به دست می‌گرفتند و مصدر کارهای مهمی می‌شدند.»

«هر چه هست آن «بی‌تقارنیِ شناختی و هیجانی» که اندکی پیش تا حدودی به آن اشاره شد در کنش‌گران مرزی تعدیل می‌شود و آنان به فهمی از متن جامعه نایل می‌شوند. حدّ اقل آنان از دور دستی بر آتش زندگی روزمره دارند. در این صورت، آنها به حس‌ها و اعمال مرزی روی می‌آورند. تصور کنید مقاماتی از دولت را که در زندگیشان تجربه‌ی فقر داشته‌اند؛ یا شاهد ضرروزیان وارده می‌شوند که بر اثر سیاست‌های حاکم، گریبان همسایه‌ها و فامیل و هم‌محل‌های خودشان را نیز می‌گیرد و به تعبیر نیکولاس طالب نویسنده‌ی لبنانی امریکایی در کتابِ پوست در بازی، قدری از محنت‌ها و گرفتاری‌های مردمان را که به سبب تصمیمات خیره‌سرانه یا خودسرانه‌ی حکم‌رانی به بار می‌آید، احساس می‌کنند. احتمالاً چنین کسانی کم‌وبیش عمل‌کرد مرزی در پیش بگیرند؛ چرا که پایی در گود دارند و به‌اصطلاح پوستشان تا حدودی تحت تأثیر بازی است. صدایشان خیلی از جای گرم برنمی‌خیزد. (نیکولاس طالب، 1399) در نتیجه اینان کم‌وبیش با مشکلات جامعه آشنایی و همدلی و همکاری پیدا می‌کنند و با وجود تعلقات و موقعیت خود در دستگاه دولت، حامل بخشی از مطالبات اجتماعی می‌شوند و به هر علت یا دلیلی یا بخشی یا با سطحی از گفتمان‌های تغییر و توسعه و رهایی جامعه، همراهی نشان می‌دهند.»

مقصود فراستخواه در کتاب کنش‌گران مرزی نگاهی غیرکلیشه‌ای به تاریخ ایران انداخته است و به جای پرداختن به کاستی‌هایی که معمولاً در بررسی و تحلیل وجوه گوناگون فرهنگ ایرانیان یا جامعه‌شناسی و روانشناسی مردم ایران مطرح می‌شود، سعی کرده است از دل کاستی‌ها، کمبودها و بحران نقاط مثبت را بیرون بکشد و نشان دهد که هنوز نقطۀ امیدی برای رفع مشکلات و موانع وجود دارد. این نقطۀ امید همان کنش‌گری مرزی است.

مطالعۀ تاریخی کنش‌گران مرزی برای مقصود فراستخواه، موضوعی از نوع سرگرمی‌های طبقۀ متوسط نبود. این مطالعه نوعی درگیری ذهنی با گره‌های فروبستۀ توسعه در ایران زمین و کلنجار رفتن با هزارتوی مشکلات آن بود. به حدّی که از سرناچاری حتی در لابه‌لای محدودیت‌های متعدد موجود نیز، ظرفیت‌هایی در این جامعه و فرهنگ جست‌وجو می‌شد. از جملۀ این ظرفیت‌ها، فضاهای مرزی و کنش‌گران مرزی و عملکردهای مرزی است که به ویژه در کمبود نهادهای مدنی و حوزۀ عمومی به کار جامعۀ ایران می‌آید. نویسنده پس از سال‌ها تأملات نظری در متون و منابع مربوط به ساختار و عاملیت، نهایتاً به این نتیجه رسید که در جوامعی مثل ایران، زیرساخت‌ها به قدر کافی توسعه نیافته‌اند و ساختارها، چندان هوشمند نشده‌اند و شاید از خیلی جهات حتی کودن هم هستند و نهادهای اجتماعی نیرومند نیز بسیار اندک است. بنابراین در چنین جوامعی، عاملان انسانی هوشمند و ابتکارات خاص کنش‌گران، اهمیت تعیین کننده‌ای پیدا می‌کنند. کنش‌گرانی که واسطه‌های تغییر باشند، سرنوشت‌ساز می‌شوند. میرزاحسین سپه‌سالار، امین‌الدوله، زین‌العابدین تقی‌اف، محمد بدایع‌نگار، مجدالملک سینکی، میرزافتحعلی آخوندزاده، میرزاآقا تبریزی، مؤیدالممالک، مرتضی قلی صنیع‌الدوله، علی‌اکبرخان داور و سید حسن تقی‌زاده از جمله شخصیت‌هایی هستند که مقصود فراستخواه در کتاب کنش‌گران مرزی از آن‌ها صحبت کرده است.

• تصویر کلی از بحث
• سطح نظری بحث
• پس‌زمینه‌های تاریخی کنش‌گران مرزی
• سقوط اصفهان و ظهور فضاهای مرزی تازه
• مواجهه با تاریخ انحطاط
• شاه‌زادگان و صدر اعظم‌ها 
• فضاهای مرزی و نظام قدرت در عصر قاجاریه
• شاه‌زادگان و روشن‌فکران
• مرزهای دولت و جامعه در نسل دوم صدر اعظمی
• انواع کنش‌گران مرزی از صحن جامعه تا سرای قدرت
• مرزها در چالش پزشکی مدرن و قدرت‌های سنتی
• نزاع دانش قدیم و جدید در ایران
• نسل سوم شاه‌زادگان و صدر اعظم‌ها
• مشروطه و میدان نیروها: سهم کنش‌گران مرزی
• فضاهای مرزی برای هنر
• عمل‌کردهای مرزی در دیگر عرصه‌ها
• الگوهای کنش مرزی در دوره‌ی پسامشروطه
• کنش‌گران مرزی؛ از کردوکار تا گرفت‌وگیر

• کتاب ما ایرانیان اثر دیگری از مقصود فراستخواه جامعه‌شناس ایرانی است. او در این کتاب با همکاری 96 درصد از جامعۀ آماری متشکل از اعضای هیئت علمی و گروهی نخبه‌های کشور، به این سؤال پاسخ داده است که آیا خلقیات ما ایرانیان ضعف‌هایی دارد؟ این گروه به این سؤال پاسخ مثبت داده‌اند و سپس نویسنده در این کتاب به مشکل ضعف فرهنگی، انتقادناپذیری، رودربایستی، عدم شفافیت، خودمحوری، غلبۀ احساسات و رفتارهای غیرقابل پیش‌بینی ایرانیان پرداخته است.

• کتاب اخلاق در ایران اثر دیگری از مقصود فراستخواه جامعه‌شناس و استاد برنامه‌ریزی توسعهٔ آموزش عالی است. او در این کتاب از نظریهٔ بحث اخلاقی صحبت کرده است و به سؤالات مختلف در همین زمینه می‌پردازد. او در فصول مختلف این کتاب اخلاق و پنج نسخهٔ اخلاق را بررسی کرده است و با کمک مثال‌های عینی بحث خود را به پیش می‌برد.

• کتاب مسئله ایران مجموعه مقالات مقصود فراستخواه جامعه‌شناس ایرانی است. او در این کتاب به بررسی انواع شکاف‌های نسلی، جنسیتی، شکاف سنت و تجدد، شکاف مرکز و پیرامون، و ضعف قطبی شدهٔ سیاسی و اجتماعی و نابرابری‌های مزمن اقتصادی می‌پردازد.