روایت و روایتگری در سینما

---

پژوهش وارن باکلند با نام روایت و روایتگری در سینما در سال 2020 منتشر شد. او در این کتاب نگاهی به پیچیدگی‌های روایت‌گری و دیگر ابزارهای داستان‌سرایی انتقادی در فیلم کرده است. نویسنده در این کتاب اصطلاحات، مفاهیم و ويژگی‌هایی را ارائه می‌کند تا خواننده بتواند متوجۀ نحوۀ بیان داستان‌ها به صورت سینمایی شود. او آن‌چه را که در کار اغلب فیلم‌سازان تبدیل به فرآیندی مبهم و پیچیده شده به آسانی توضیح داده است.

---

وارن باکلند در کتاب روایت و روایتگری در سینما مؤلفه‌های اساسی داستان‌سرایی سینمایی را روشن کرده و نحوۀ عملکرد روایت و روایتگری در سینما را به زبانی ساده توضیح داده است. کتاب روایت و روایتگری در سینما علاوه بر این‌که یک متن علمی کلیدی در رابطه با سینما است، ابزاری ضروری برای فیلم‌نامه‌نویسی نیز محسوب می‌شود.

از نظر باکلند درست است که برخی عناصر داستان‌گویی فیلم را در قالب زیبایی‌شناختی شکل می‌دهند و حس یکپارچگی، توازن و انسجام را رقم می‌زنند ولی بقیۀ عناصر از طریق نگرش‌های ایدئولوژیک اجحاف‌آمیزی مثل پدرسالاری، نژادپرستی و نابرابری به فیلم سازمان می‌دهند. تکیه کردن به سطح ظاهری نه باعث فهم درست ایدئولوژی می‌شود و نه فیلم‌نامه‌نویسان و داستان‌گویان را مجبور می‌کند که ایدئولوژی را به چالش بکشند. برای همین یکی از جنبه‌های بنیادین شناخت فیلمسازی، آگاهی از نظریه‌هایی است که عناصر زیربنایی داستان‌گویی را مشخص می‌سازند و نگرش‌های ایدئولوژیک را برملا می‌سازند.

باکلند ابتدا در کتاب روایت و روایتگری در سینما به مقدمات می‌پردازد و به سراغ تاریخ اولیۀ سینما رفته است و سپس در چهار فصل بعدی از ظهور روایت، روایتگری، عامل‌های روایت در سینمای آغازین و ساختار روایت در هالیوود کلاسیک و امروزی صحبت کرده است. او در بخش روایت با استفاده از فیلم‌های معروف مثل دختر گمشده (2014) و پارک ژوراسیک (1993) توضیح می‌دهد که چگونه کنش‌های روایی را می‌توان دوباره سازمان‌دهی کرد. سپس به سراغ داستان‌گویی، روایت و روایتگری در سینمای هنری، فیلم‌های پازلی و منطق بازی‌های ویدیوئی می‌رود. 

«برای آیزنشتاین، آتراکسیون از شوک به مثابه‌ی استراتژی سیاسی و زیباشناختی بهره می‌برد: آتراکسیون به حواس تماشاگران یورش می‌برد تا آگاهی سیاسی آن‌ها را دگرگون کند. نظریه‌ی آیزنشتاین بر ضربه و اثرِ آتراکسیون متکی است: نمی‌توان آتراکسیون را از ضربه و اثرش در تماشاگر تفکیک کرد. بعدها، این اصلِ بنیادین در نظریه‌ی مونتاژ آیزنشتاین شد که در آن همنشینی دو آتراکسیون معنای سومی خلق می‌کند که درون تک‌تک این آتراکسیون‌ها نیست، بلکه تماشاگر فعالانه آن را می‌سازد (البته فیلم هم با قدرت او را هدایت می‌کند). آیزنشتاین اصطلاح «آتراکسیون» را از سیرک، و مشخصاً از آتراکسیون‌های بازار مکاره، وام گرفت. به طور کلی، آتراکسیون به شکلی از تجربه اشاره دارد که مختص آغاز سده‌ی بیستم بود. آتراکسیون چیزی وهمی، فریبنده و چشم‌چرانانه نیست، بلکه مقاصد خود را آشکارا ابزار می‌کند: جلوه‌فروشانه است و هدفش نه فریفتن که شگفت‌زده کردن است. بنابراین، آتراکسیون به معنای کنشی برای در معرض دید گذاشتن، نشان دادن و به نمایش گذاشتن است. به عقیده‌ی گانینگ، سینمای آغازین کیفیتی ویژه دارد چون کنش نشان داد را در فرمی ناب و خالص به کار می‌گیرد: این کیفیات ویژه خصیصه‌ی بارز اغلب فیلم‌ها تا پیش از سال 1907 است.»

«گانینگ از مهفوم آتراکسیون برای بازنگری در آنچه مورخان پیشین سینما درباره‌ی سینمای آغازین نوشته‌اند، استفاده می‌کند. به ذکر یک مثال بسنده می‌کنیم: کفش‌فروش خوشحال که ادوین اس. پورترآن را در سال 1903 برای کمپانی فیلم ادیسون ساخت؛ کاتالوگ کمپانی فیلم را این‌طور شرح می‌دهد: داخل کفش‌فروشی، بانویی جوان و ندیمه‌اش وارد می‌شوند. در حالی که فروشنده‌ی جوان و قبراق یک جفت کفش پاشنه‌بلند پای بانوی جوان می‌کند، ندیمه می‌نشیند و سرش به روزنامه گرم می‌شود. صحنه به نمایی نزدیک (کلوزآپ) تغییر می‌کند؛ نمایی که پای زن و دستان فروشنده را نشان می‌دهد که بند کفش را گره می‌زند. پیراهن زن قدری بالا کشیده می‌شود و همین که مچ پای خوش‌تراش او دیده می‌شود، دستان فروشنده شروع به لرزیدن می‌کند و گره زدن بندکفش برایش سخت می‌شود. تصویر به نمای قبلی برمی‌گردد. رابطه‌ی فروشنده با مشتری زیبایش سریع پیش می‌رود، ندیمه متوجه می‌شود و شروع به زدن فروشنده با چتر می‌کند. سپس، ندیمه دستِ بانوی جوان را می‌گیرد و از مغازه به بیرون هدایتش می‌کند.»

«از فیلم‌های دیگری هم می‌توان نام برد که در آن‌ها کاراکترهای مرد مخفیانه کاراکترهای زنِ از همه‌جا بی‌خبر را زیرنظر می‌گیرند و بدین ترتیب چشم‌چرانی را به موضوع و کنش اصلی خود بدل می‌کنند. مِین به فیلم‌هایی نظیر چشم‌چران (1901)، پرده‌ها را بکش، سوزی (1903)، صحنه‌هایی در هر طبقه (1904) و مستخدم فضول (1905) اشاره می‌کند. تماشاگر در جهان داستانی این فیلم‌ها غرق می‌شود چون این فیلم‌ها سطوح متفاوتی از آگاهی را ترسیم می‌کنند: گونه‌ی سلسله‌مراتبی اطلاعات میان (الف) کاراکترهایی که زیرنظر گرفته می‌شوند و (ب) تماشاگران صرفاً به تماشای یک آتراکسیون ننشسته‌اند، بلکه با کاراکترهای چشم‌چران فیلم همذات‌پنداری می‌کنند چون هر دو به اطلاعات یکسانی دسترسی دارند و صاحب قدرتی مشابه بر ابژه‌ی نگاه‌شان هستند. البته کلوزآپِ کفش‌فروش خوشحال فقط کنشی چشم‌چرانانه نیست، چرا که زن هم در نمایش مچ پایش به فروشنده مشارکت می‌کند (و رابطه‌شان خیلی سریع پیش می‌رود). کنش او از این جهت جلوه‌فروشانه نیز هست. اما خود این موضوع (مچ پای زنی که در کوزآپ به نمایش در می‌آید) در جهت ارضای میل مردانه است و تماشاگر فیلم را در جایگاه چشم‌چران می‌نشاند.»

با کمک کتاب روایت و روایتگری در سینما هر نویسنده‌ای می‌تواند با سازوکار داستان‌گویی آشنا شود.

«خلاصه‌ای استادانه از اکتشافاتی که نظریۀ روایت را به یکی از قدرتمندترین پارادیم‌های فکری در مطالعات فیلم تبدیل کرده است. یکی از لذت‌های بزرگ در خواندن کتاب واضح و مختصر باکلند، تحلیل‌های دقیقی است که او از طیف وسیعی از فیلم‌های محبوب ارائه می‌کند، مطالبی که نقاط قوت و نقاط ضعف نویسنده را نشان می‌دهند. روایت و روایتگری در سینما کتابی واقعاً روشن‌کننده است.» -رابرت بورگوین، نویسندۀ کتاب فیلم تاریخی هالیوود

«کتاب باکلند طیف وسیعی از مسائل مربوط به روایت فیلم را در برمی‌گیرد. نظریه‌های اصلی، فراگیرترین شیوه‌های روایت در تاریخ سینما، مفاهیم و دسته‌بندی‌های اساسی و همچنین ارائۀ تحلیل‌ها با مثال‌هایی از فیلم‌های مختلفی که به دقت انتخاب شده‌اند. این کتاب شفاف، مختصر و مفید و مقدمه‌ای کامل برای این حوزه است.» -میروسلاو پرزیلپیپلاک، دانشگاه گدانسکِ لهستان

«کتاب روایت و روایتگری در سینما یک بررسی درخشان از یک زمینۀ دشوار و گاهی گیج‌کننده است. وارن باکلند طیف گسترده‌ای از مفاهیم و رویکردها را در این زمینه پوشش داده است در حالی که به وضوح تفاوت‌های بین این اصطلاحات را نیز مشخص کرده است. او از نمونه فیلم‌های عالی سینمایی استفاده کرده و کتاب با دقت نوشته شده است که درک مفاهیم دشوار را آسان می‌کند.» -ریچارد راشتون، دانشگاه لنکستر

کتاب روایت و روایتگری از سایت آمازون امتیاز 3.9 از 5 را دریافت کرده است.

نشر اطراف کتاب روایت و روایتگری در سینما از وارن باکلند را با ترجمۀ نوید پور محمدرضا منتشر کرده است.

دیگر مباحث مهم کتاب عبارت است از:
- ارتباط روایت با فرم فیلم (تدوین، نورپردازی حرکت و زاویه‌ی دوربین، میزانسن و...)
- شیوه‌ی دسترسی تماشاگران به اطلاعات روایی
- رمزگان کنشی و رمزگان هرمنوتیکی
- نظریه‌ی بیان و بازتابندگی
- سینمای آتراکسیون در برابر سینمای انسجام روایی
- روایت و ایدئولوژی
- روایت فمنیستی و دگردیسی ارزش‌های پدرسالارانه
- بیانگری مؤلفانه: سبک، پیرنگ و عامل بیرونی روایت
- روایتگری ناموثق و فیلم‌های پازل‌وار
- تکنولوژی دیجیتال و روایت سینمایی
- پیوند روایت و منطق بازی ویدیوئی
- جهان‌های داستانی ناممکن و فیلم‌های بازی ذهنی

وارن باکلند در کتاب روایت و روایتگری در سینما به گوشه‌های مختلف تاریخ سینما، قدیم و جدید، صامت و ناطق، فیلم جریان اصلی و فیلم هنری سرک می‌کشد تا به کمک مثال‌های متعدد، ترفندها و شیوه‌های روایتگری را به بحث بگذارد.

- مبانی مطالعات سینمایی و نقد فیلم اثر دیگری از وارن باکلند استاد مطالعات فیلم است. او در این کتاب با بررسی و تحلیل نمونه‌هایی از فیلم‌های مهم تاریخ سینما از آغاز تا امروز به مبانی مطالعات سینمایی و نقد فیلم پرداخته است.

- مقدمه‌ای بر هالیوود جدید اثر جف کینیگ مدرس مطالعات فیلم و تلویزیون در دانشگاه برونل است. او در این کتاب به سینمای هنری دوران رنسانس هالیوود پرداخته و تغییرات کلی و بنیادی سینمای گذشتۀ هالیوود را بررسی کرده است.