تاریخ چیست؟

---

کتاب تاریخ چیست مجموعه‌ای از مقاله‌ها، مصاحبه‌ها و یادداشت‌های محمد علی همایون کاتوزیان اقتصاددان، پژوهشگر و منتقد است. این مقاله‌ها و مصاحبه‌ها شامل وجوه تاریخ مدرن ایران و بررسی داستان و شعر ادبیات معاصر ایران است.

---

تاریخ چیست؟ نزدیک به دو قرن است که مورد بحث، گفت‌وگو و اختلاف‌نظر در میان مورخان، تاریخ‌نگاران، جامعه‌شناسان و فلاسفۀ غربی بوده است. شاید بد نباشد بدانید که ای.اچ کار مورخ نامدار قرن بیستم در دانشگاه کمبریج که رشته‌اش به‌ویژه تاریخ شوروی بود کتابی به این عنوان دارد که به فارسی ترجمه شده است.

از نظر محمدعلی همایون کاتوزیان تاریخ علمی است که انسان به کمک آن بتواند وقایع حال و گذشته را با هم بسنجد و با تعمق و تحلیل در آن‌ها به شناخت وضع موجود نائل آید و با بازنگری و نقد منصفانه برای آینده‌ای عاری از تکرار خطا و نابخردی‌های تاریخی گام بردارد. بر همین اساس تاریخ‌نگاری یکی از مهم‌ترین رشته‌ها در گستره‌ی علوم انسانی است که متأسفانه در ایران مورد غفلت قرار گرفته است.

از نظر نویسنده تاریخ، خدا نیست، جبار نیست و به هیچ معنای دقیق، وسیع و مسلمی نیز نمی‌توان آن را پیش‌بینی کرد. داوری آن نیز الزاما ثابت و تغییرناپذیر نیست، چنان که از زمانی به زمان دیگر و از جایی به جای دیگر داوری‌های گوناگونی دربارۀ پدیده‌های تاریخی وجود دارند، و این داوری‌ها نیز هیچ تاریخ خدای نادیده و ناشناخته‌ای نیست، بلکه نظرات مورخان و جامعه‌شناسان و سیاست‌اندیشان و دست آخر روشنفکران و فعالان سیاسی و عموم مردم است. 

کتاب تاریخ چیست؟ به چهار بخش مباحث نظری، تاریخ معاصر ادبیات، خاطرات شخصی تقسیم شده است. نویسنده در بخش ادبیات از کلامی چند در اندیشه و ادب سعدی، ادبیات و سیاست در ایران، شعرِ انقلابِ مشروطه، داستان‌نویسی جمال‌زاده، پیشینه‌های بوف کور، دربارۀ صادق هدایت صحبت کرده است و در بخش خاطرات شخصی نویسنده به خاطرات شخصی خودش دربارۀ بورس تحصیلی، پرینستون و تجربۀ یازده سپتامبر اشاره کرده است و بخشی را نیز به یاد دوست فقیدش حبیب لاجوری نوشته است.

• یادداشت
• مباحث نظری
۱. تاریخ چیست؟
۲. اهمیت تاریخ اقتصادی و ویژگی‌های بنیادی تاریخ اقتصادی ایران
۳. غرب‌زدگی: مجاهدت‌ها و مصائب آن
۴. درباره‌ی «جامعه‌ی کوتاه‌مدت»
• تاریخ معاصر
۵. شباهت‌ها و تفاوت‌های دو انقلاب
۶. مشروطه و هرج‌ومرج
۷. مشروطه؛ انقلابی برای قانون
۸. تحول مجلس شورای ملی
۹. ملی شدن صنعت نفت در یک نگاه
۱۰. مصدق، ناسیونالیسم و سوسیالیسم
۱۱. امینی، شاه و جبهه‌ی ملی
۱۲. روایت سنجابی، ملکی و صدیقی از مخالفت با رفراندومِ مصدق
۱۳. خلیل ملکی و تئوری توطئه‌ی اصلاحات
۱۴. برای ملکی سوسیالیسم بدون دموکراسی معنا نداشت
۱۵. انشعاب‌های دهه‌ی 20 و دهه‌ی 40 در حزب توده
۱۶. حکایت هم‌چنان باقی‌ست
۱۷. انور خامه‌ای
۱۸. سید ضیا و انگلیس‌ها
۱۹. نهم اسفند، از نگاهی دیگر

«خلاصه‌ی نکات اساسی فوق این است که سرمایه‌گذاری بلندمدت نیازمند انباشت سرمایه از طریق پس‌انداز قابل توجه و مداوم است. منابع مالی سرمایه‌گذاری را طبقات صاحب ملک، بانک‌ها، حکومت یا ـ در یک و نیم قرن گذشته ـ هر سه آن‌ها مستقیما تأمین کرده‌اند. از آغاز قرن بیستم، کشورهای صنعتی پیشرفته منابع مالی را برای سرمایه‌گذاری در کشورهای جهان سوم نیز عرضه کرده‌اند. نمونۀ نخست و کلاسیک این فرایند انباشت بلندمدت سرمایه ـ نخست مالی و سپس صنعتی ـ در انگلستان پیش آمد و عمدتا به دست بورژوازی و طبقات تاجر انجام شد، اگرچه از میانه‌های قرن هفدهم به بعد، کسانی که «مالکان فرهیخته» نامیده شدند نیز در آن شرکت داشتند. اما پس‌انداز مداوم و با آهنگی قابل توجه تنها در چنان چارچوب اجتماعی معقول خواهد بود که در آن ترس دائم از غارت و ضبط اموال وجود نداشته باشد. حتی در اروپا، انباشت بلندمدت سرمایه نخست با ظهور شهرها ـ به شکل «بورگ» و غیره ـ تشویق شد که از تعرض فئودال‌ها جلوگیری می‌کردند؛ و سپس با ظهور رنسانس و حکومت مطلقه، با تأیید کامل طبقات تاجر و میانی، که حالا در مقابل اشراف قدرتمند مدافعی داشتند.»

«انقلاب مشروطه در وهله‌ی نخست برای سرنگون کردن استبداد (حکومت خودسرانه) و جانشین کردن آن حکومت با حکومت قانون بود. خیلی از روشنفکران جوان که بعضی از آن‌ها مانند تقی‌زاده و سید جمال‌الدین اصفهانی عمامه بر سر داشتند خواهان تجدد و پیشرفت و توسعه (که در آن زمان غالبا تمدن می‌نامیدند) بودند ولی آن‌ها هم عقیده داشتند که تا استبداد سرنگون و حکومت قانون مستقر نشود پیشرفت و توسعه ممکن نخواهد بود. سید جمال‌الدین فقط در یکی از وعظ‌هایش در بالای منبر تا آن‌جا پیش رفت که بگوید: مردم! هیچ‌چیز نمی‌تواند کشور شما را ترقی بدهد مگر اطلاعات از قانون، رعایت قانون، حفظ قانون، احترام به قانون، و باز هم قانون و باز هم قانون. اطفال باید از طفولیت در مکتب بخوانند که هیچ گناهی در دین و شرع بدتر از مخالفت با قانون نیست... رعایت شرع یعنی قانون، دین یعنی قانون، اسلام، قرآن، یعنی قانون خدا. آقا جان من، قانون، قانون. اطفال باید بفهمند، زنان باید بفهمند که حاکم قانون است و فقط قانون، و حکم هیچ‌کس دیگر معتبر نیست مگر حکم قانون. سلطان رییس قوه‌ی مجریه است که قانون را اجرا می‌کند.»

«نامی که معمولاً با جناح ایدئولوژیکی‌تر گفتمان غرب‌زدگی مطرح می‌شود علی شریعتی است. گرچه تأثیر شریعتی مهم بود، شباهتی به مورد آل‌احمد نداشت ـ گاهی او را به عنوان ایدئولوگ انقلاب ایران توصیف می‌کنند، توصیفی که اگر هم کاملا دقیق نباشد، به‌جاست ـ و این بیشتر از آن که خوشایند غیرمذهبی‌ها باشد مطلوب سنتی‌ها بود. آثار شریعتی که اساسا رونوشت سخنرانی‌ها و گفت‌وگوهای ضبط شده‌ی او است ده‌ها جلد می‌شود. او نویسنده‌ای پرکار و التقاطی به سیاق مصلحان و مبلغان مذهبی بود. حتی با وجود این، باید گفت که این تحلیل‌ها و ارزشیابی‌های ایدئولوژیکی شریعتی نبود که بیشترین تأثیر را در جذب مردان و زنان به آرمان او داشت؛ بلکه گفتار ساده‌ی او درباره‌ی اسلام و جامعه و تغییر اجتماعی بود. بیشتر مریدان شریعتی در خانواده‌های مذهبی سنتی متولد شده بودند. آن‌ها تحت تأثیر محیط مدرن غیردینی در ایران و سایر نقاط قرار گرفته بودند؛ و درحالی‌که همان زمان خط سیر تفکر و فعالیت‌های انقلابی را ادامه می‌دادند، می‌کوشیدند احساسات مذهبی خود را هم حفظ کنند، شریعتی که خود محققی تحصیل کرده‌ی فرانسه بود از گفتمان غرب‌زدگی استفاده کرد تا تصویری دقیق از این مشکل را توصیف کند.»

کتاب تاریخ چیست؟ 29 مقاله، مصاحبه و یادداشت از محمد علی همایون کاتوزیان است که در آن به موضوعات مختلف پرداخته است. این طیف گستردۀ موضوعات باعث شده است که هر خواننده‌ای با هر زمینه و گرایشی بتواند با این کتاب ارتباط برقرار کند و از خواندن آن لذت ببرد.

پژوهش‌های ادبی: 
• صادق هدایت از افسانه تا واقعیت (1999 میلادی؛ انگلستان؛ اصلاً به انگلیسی نگاشته شده است و ترجمۀ فارسی آن به قلم فیروزه مهاجر در 1372 منتشر شد)
• صادق هدایت و مرگ نویسنده (1372)
• بوف کورِ هدایت (1373)

مجموعه مقالات:
• هشت مقاله در تاریخ و ادب معاصر (1385)
• چهارده مقاله در ادبیات، اجتماع، فلسفه و اقتصاد (1374)
• سعدی شاعر عشق و زندگی (1385)
و آثار پژوهشی دیگری عمدتاً در زمینۀ تاریخ و چند کتاب به انگلیسی در زمینۀ اقتصاد.

نشر مرکز کتاب تاریخ چیست؟ از محمدعلی همایون کاتوزیان را منتشر کرده است.

محمد علی همایون کاتوزیان معتقد است که پژوهش تاریخی کاری به تمام معنای کلمه علمی است و در نتیجه کار آدم صاحب‌ذوقی که کم‌وبیش بر قلمش استوار باشد نیست. در جوامعی مانند ایران تاریخ‌نگاری در خیلی، (اما نه همۀ) موارد ارائۀ بی‌نظم و ترتیب مقداری اطلاعات از این‌جا و آن‌جا دست‌چین شده است که به هم چسبانده شده‌اند. یکی از ابتدایی‌ترین ملزومات تاریخ‌نگاری رعایت حداقلی از نظم و ترتیب در ارائۀ مطالب است که غالباً در تاریخ‌نگاری ایرانی رعایت نمی‌شود اما محمد علی همایون کاتوزیان آن را در کتاب تاریخ چیست رعایت کرده است. 

- ایرانیان: دوران باستان تا دورۀ معاصر کتابی تحلیلی-تطبیقی از همایون کاتوزیان است. این نویسنده در این کتاب به تاریخ ایران پرداخته است و در آن از روایت تاریخ ایران از افسانه‌ها و اسطوره‌های ایران باستان تا انقلاب 1357 صحبت کرده است. در دو فصل انتهایی کتاب کاتوزیان به تاریخ ایران پس از انقلاب می‌پردازد.

- ایران جامعه کوتاه مدت اثر دیگری از محمد علی همایون کاتوزیان است. نویسنده در این کتاب مشکلات توسعۀ سیاسی و اقتصادی بلند‌مدت در ایران را بررسی کرده است. او ایران را به خانۀ کلنگی تشبیه کرده است و آن را جامعه‌ای می‌داند که از لحاظ جنبه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و اقتصادی در معرض خرابی و از بین رفتن است. 

- بحران نفت در ایران اثر یرواند آبراهامیان استاد برجستۀ تاریخ در کالج باروخ و مرکز تحصیلات تکمیلی دانشگاه شهر نیویورک است. آبراهامیان در این کتاب از بیست و هشت ماه پرتلاطم بین سال‌های 1330 تا 1332 در ایران صحبت کرده است. کتاب بر اساس اسناد طبقه‌بندی شدۀ سیا و وزارت خارجۀ ایالات متحده نوشته شده است و داستان بحران نفت آبراهامیان با کودتای 28 مرداد سال 1332 به اوج خود می‌رسد.

- ایران بین دو انقلاب یکی دیگر از آثار یرواند آبراهامیان مورخ ایرانی-آمریکایی است. او در این کتاب به بررسی فراز و نشیب تاریخ ایران معاصر پرداخته و مطالعات و بررسی‌هایش را در زمینۀ تاریخ معاصر ایران از مدت‌ها پیش از انقلاب آغاز کرده بود. 

- کنشگران مرزی اثر مقصود فراستخواه جامعه‌شناس ایرانی است. مقصود فراستخواه در این کتاب با نگاهی آشنایی‌زدایانه و غیرکلیشه‌ای به واکاوی تاریخ ایران پرداخته است و به جای پرداختن به کاستی‌هایی که معمولاً در بررسی و تحلیل‌های گوناگون یافت می‌شود، سعی کرده است وجهی از فرهنگ ایرانیان را از دل کاستی‌ها و کمبودها بیرون بکشد.