مغالطات

کتابِ مغالطات از سایت گودریدز امتیاز 3.9 از 5 را دریافت کرده است.

کتاب مغالطات اثر علی‌اصغر خندان نویسنده و منطق‌پژوه ایرانی است که اولین بار در سال 1380 منتشر شد و در سال 1401 به چاپ نوزدهم رسید. مغالطات یک کتابِ کامل و جامع دربارهٔ مبحث مغالطه، قواعد منطق و مغالطات و نحوهٔ به‌کاربردن آن و نتیجهٔ اهمیت منطق کاربردی و شناخت انواع مغالطه است.

کتاب مغالطات با نثری روان نوشته شده است و نویسنده با دسته‌بندی جالب خود، انواع مغالطات را به‌گونه‌ای بیان کرده که هر خواننده‌ای با هر سطحی از دانش بتواند مطالب کتاب را درک کند و از مطالب آن نهایت بهره را ببرد.

«وقوع مغالطه در بیان یک گزارهٔ ساده، بدون جنبهٔ استدلالی نیز امکان‌پذیر است؛ به این معنا که گاهی شخص برای مدعای خاص خود، دلیل اقامه می‌کند که طبعاً ممکن است مرتکب مغالطه شود. اما گاهی اساساً شخص در پی اثبات مدعایی نیست و صرفاً در صدد بیان گزاره‌ای است، در این صورت نیز زمینهٔ وقوع لغزش و ارتکاب خطا در اندیشه منتفی نیست. آن‌چه در این فصل تحت عنوان تبیین‌های مغالطی به آن اشاره می‌شود، بیان همین لغزش‌ها و خطاهاست. تبیین‌های مغالطی را می‌توان به سه دستهٔ کلی تقسیم کرد: دستهٔ اول مغالطاتی است که در آن، مطلب به صورت مبهم بیان می‌شود که همین ابهام، زمینه‌ساز خطاها و لغزشها می‌شود. ابهام در سخن ممکن است به دلیل بی‌دقتی و غفلت گوینده یا نویسنده باشد یا ممکن است شخص به‌ طور آگاهانه و از روی تعمد و با هدف سوء از عوامل ابهام در سخن استفاده کند. بعضی از این عوامل عبارت‌اند از:
- استفاده از کلماتی که دارای دو یا چند معنا هستند، بدون وجود قرینه‌ای دال بر معنای مورد نظر (مغالطهٔ اشتراک لفظ).
- جمله‌ای که می‌تواند به دو یا چند صورت بیان و فهمیده شود (مغالطهٔ ابهام ساختاری).
- ترکیب دو جمله که به صورت مجزا صادقند، در یک جملهٔ مرکب به طوری که جملهٔ حاصل نادرست باشد (مغالطهٔ ترکیب مفصل).»

«زمینهٔ وقوع مغالطهٔ اشتراک لفظ، این حقیقت است که در تمام زبان‌ها بیش‌تر الفاظ و کلمات بیش از یک معنا دارند و می‌توان هر کلمه را به معانی گوناگونی به کار برد؛ البته این حقیقت فی نفسه موجب بروز هیچ اشکالی نمی‌شود، چنان‌که استعمال جداگانه و مستقل هر یک از معانی در متون مختلف کاملاً طبیعی است، اما هنگامی که در یک متن به تعدد معانی یک لفظ توجه نشود و در یک جمله، آن لفظ به معنایی و در جملهٔ دیگر به معنای دیگر به کار برده شود و شواهد و قراینی وجود نداشته باشد که ما را از اختلاف معنای یک لفظ آگاه کند، خواه‌ناخواه مرتکب مغالطهٔ اشتراک لفظ شده‌ایم. قید وجود شواهد و قراین را از آن رو اضافه کرده‌ایم که اگر ما به اختلاف معنای یک لفظ در موارد گوناگونِ استعمال آن آگاه باشیم مرتکب مغالطه نشده‌ایم، مثلاً وقتی از دوست خود می‌پرسیم ساعت چند است و او می‌گوید «من ساعت ندارم» شواهد و قراین دلالت می‌کند لفظ ساعت در جملهٔ اول به معنای زمان باشد و در جملهٔ دوم به معنای وسیله‌ای که زمان را نشان می‌دهد، در واقع پرسیده‌ایم ساعت شما چه زمانی را نشان می‌دهد؟ حال اگر این سؤال را در مغازهٔ ساعت‌فروشی بپرسیم شواهد و قراین باعث می‌شود معنای لفظ «ساعت» و معنای لفظ «چند» تغییر کند و در آن‌جا معنای جمله‌ٔ ما این خواهد بود:‌ قیمت آن وسیلهٔ زمان‌سنج چه‌مقدار است؟»

«این تناقض‌گویی که ارزان گران است چگونه قابل توجیه است؟ به نظر می‌رسد مقدمات از صحت و استحکام کامل برخوردارند و هیچ اشکالی به استدلال وارد نیست، اما نتیجهٔ آن تناقض‌آمیز است. علی‌رغم این‌که استدلال در این‌جا صراحتاً به عنوان نمونه و مثالی برای مغالطهٔ اشتراک لفظ مطرح‌شده، در عین‌حال، بسیاری از افراد نمی‌توانند اختلاف بسیار دقیق بیان دو معنای «کم‌یاب» در مقدمهٔ اول و دوم را تشخیص دهند. همان‌طور که ذکر شد مغالطهٔ اشتراک لفظ منحصر به شکل قیاسی نیست، بلکه مثال‌های زیادی در اشکال دیگر برای این مغالطه وجود دارد. یک شکارچی، به دنبال یک سنجاب است تا آن را با تفنگ هدف قرار دهد و شکار کند. سنجاب پشت درخت قطوری پنهان می‌شود. شکارچی آهسته آهسته از فاصلهٔ دور به دور درخت می‌چرخد تا سنجاب را در تیررس خود قرار دهد. اما سنجاب که پشت درخت پنهان شده با چرخش شکارچی می‌چرخد، به طوری که شکارچی موفق نمی‌شود سنجاب را ببیند. حال سؤال این است که شکارچی که به دور درخت می‌چرخد، آیا به دور سنجاب هم می‌چرخد یا نه؟ پاسخ به سؤال فوق می‌تواند برای افراد ناآگاه بحث طولانی و بی‌فایده‌ای را به دنبال داشته باشد، اما شخص آگاه، هم می‌تواند ثابت کند که شکارچی به دور سنجاب می‌چرخد و هم می‌‌تواند ثابت کند که شکارچی به دور سنجاب نمی‌چرخد.»

مغالطه یا مغلطه یعنی آوردن دلیل اشتباه یا غیرمجاز برای استدلال. مغالطه‌گر نیز به کسی گفته می‌شود که از روی استدلال نادرست به یک نتیجهٔ درست یا نادرست رسیده باشد و ممکن است آن نتیجه را برای نتیجه‌گیری‌های دیگر هم به کار ببرد. مغالطه مشتق از واژهٔ عربی غلط است و با سفسطه و سفسطه‌گر تفاوت دارد. از زمان ارسطو مغالطه‌های بی‌قاعده به‌طور کلی بسته به منشأ مغالطه در دسته‌های گوناگون طبقه‌بندی شد و رایج‌ترین اشکال مغالطه در سخنرانی‌های سیاسی آشکار می‌شود. طبق نظر نویسندهِ کتاب مغالطات، مهم نیست کسی منطق‌دان باشد یا از قواعد آن بی‌خبر، به‌طور طبیعی همه چیز را براساس قواعد خاصی تفکر و استدلال می‌کند اما این تنها یک روی سکه است، روی دیگر آن است که فرد بتواند از نیروی تفکر خود به خوبی استفاده کند و به کمک آن از راه‌یابی خطا یا همان مغالطه به تفکر جلوگیری کند.

دکتر علی‌اصغر خندان کتاب مغالطات را با اقتباس از کتابی به همین نام اثر مادسن پیری نوشته است و سعی کرده در این کتاب مبحث مغالطه را بر اساس نیاز خوانندهٔ ایرانی دسته‌بندی کند به‌طوری که با فضای فکری و فرهنگی جامعهٔ ایران همخوانی داشته باشد. نویسنده در این کتاب به مبارزه با مغالطات و خاستگاه و خواست منطق پرداخته است و تعریفی از مغالطه و طبقه‌بندی آن نیز ارائه کرده است و در کنار تمام این‌ها نگاهی به تاریخچهٔ مغالطات انداخته است. مبحث مغالطه در این کتاب به پنج دسته تقسیم شده است: دستهٔ اول مغالطاتی هستند که به هنگام بیان یک قضیه ساده امکان وقوع دارند. در دستهٔ دوم به مغالطاتی اشاره کرده است که شخص درصدد اثبات مدعایی است که انتظار می‌رود برای اثبات مدعای خود استدلال، دلیل و برهانی عرضه کند. دستهٔ سوم از مغالطات مربوط به مواردی است که شخص در مقام سخن دیگری باشد .عنوان دستهٔ چهارم «مغالطات مقام دفاع» است و در دستهٔ پنجم نیز به مغالطاتی پرداخته که در فرآیند استدلال به کار می‌روند .

• فصل اول: تببین‌های مغالطی
• فصل دوم: ادعای بدون استدلال
• فصل سوم: مغالطات مقام نقد
• فصل چهارم: مغالطات مقام دفاع
• فصل پنجم: مغالطه در استدلال (1): مغالطات صوری
• فصل ششم: مغالطه در استدلال (۲): مغالطات ناشی از یک پیش فرض نادرست
• فصل هفتم: مغالطه در استدلال (۳) مغالطات ربطی
• پاسخ‌نامه
• کتاب‌نامه

• منطق کاربردی اثر دیگری از علی‌اصغر خندان منطق‌پژوه ایرانی است. نویسنده در این کتاب منطق کاربردی را یک ابزار اساسی دانسته که می‌تواند در مباحثه‌های علمی، اندیشه و ارزیابی به خواننده کمک کند. او این کتاب را با هدف یاددادن منطق به افرادی نوشته است که اطلاعات چندانی در این مورد ندارند.