راه و رسم ارسطو (پالتویی)

دربارهٔ کتاب راه و رسم ارسطو

«هدف غایی زندگی فقط و فقط خوشبختی است.» این جمله‌ای است از ارسطو و همان عقیده‌ای است که حالا ادیت هال، استاد کینگز کالج لندن، در کتاب راه و رسم ارسطو دنبالش می‌رود تا معنی و زیر و بم و گوشه‌های پنهان آن را نشان‌مان دهد. به سنت کارهای آلن دو باتن، او نیز راهنمای عملی و لذت‌بخشی برای فلسفهٔ ارسطو نوشته: یک دستورالعمل برای خوشبختی در جهان مدرن. او می‌نویسد: «آرای ارسطو می‌توانند آدمی را در هر موقعیت زندگی به خوشبختیِ افزون‌تری سوق دهند.» اما حالا از میان این‌همه فیلسوف چرا ارسطو؟ این سؤالی است که نویسنده به آن پاسخ می‌دهد. به‌گفتهٔ ادیت هال، نظام اخلاقی ارسطو برای هر موقعیتی قاعده‌ای دارد و اگر آن را به‌ کار ببندیم به خواستهٔ خود می‌رسیم. همه‌جانبه و انعطاف‌پذیر است و از این‌ رو برای زندگی روزمره کاربرد دارد. این را هم فراموش نباید کرد که ارسطو، علاوه بر فیلسوف بودن، یک روان‌شناس قابل است: چه در عرصهٔ روان‌شناسی فردی و چه روان‌شناسی اجتماعی. ارسطو دربارهٔ تمام احساسات انسانی از خشم و رنج و انتقام‌جویی و لذات حرف زده و مهم‌تر از همهٔ این‌ها دربارهٔ خوشبختی آرای منجسمی دارد. از این‌ رو، شاید در میان تمام فلاسفه به ارسطو می‌توان تکیه زد و دست در دست اندیشه‌هایش گذاشت تا ما را به سرمنزل مقصود ــ که همانا رسیدن به رضایت بیشتر است ــ برساند.

برای ارسطو غایت اصلی زندگی کسب معرفت دربارهٔ جهان است. قطعاً منظور ارسطو فقط کسب دانش آکادمیک نیست، بلکه کسب معرفت دربارهٔ هرگونه تجربه است. کسب معرفت ما را در رسیدن به حداکثر خوشبختی، که از نظر ارسطو غایت زندگی انسان است، کمک می‌کند. به‌قول نویسنده، «اگر غایت زندگی انسان خوشبختی باشد، راه دستیابی به آن تفکر جدی دربارهٔ چندوچون نیک زیستن یا زندگی به بهترین شیوهٔ ممکن است. لازمه‎اش رویهٔ خودآگاهی است که به‌عقیدهٔ ارسطو بقیهٔ حیوانات از آن محروم‌اند».

وقتی راه و رسم ارسطو را می‌خوانیم، با فیلسوفی مواجه می‌شویم که به‌ندرت قوانین سفت‌وسخت و احکام کلی صادر کرده است. از دستورالعمل‌های خشک و مجموعهٔ قواعد اخلاقی هم در اندیشه‌ها و تألیفاتش خبری نیست. آنچه هست فقط یک اصل است: «هدفِ همیشگیْ بهبود زندگی و هدایت آن به‌سوی رفاه و آسایش است.» ارسطو تأکید می‌کند که تحقق خوشبختی به کاربرد متعصبانهٔ قوانین و اصولِ اکید وابسته نیست، بلکه از درآمیختن با تاروپود زندگی در هر موقعیت و مواجهه با خصلت منحصربه‌فرد آن، با هربار تاختن اسب، حاصل می‌شود. دستورات جهان‎شمولی وجود دارند: چنان‌که پزشکان در طبابت و ناخدایان در ناوبری مبانی علمی مشترکی را فرا می‎گیرند، ولیکن هر بیمار و هر سفر دریایی دستخوش مشکلات خاص خود می‌شود و راهکارهای مجزایی می‌طلبد. به‌گفتهٔ ادیت هال، «به‌باور ارسطو، اگر کسی با عمل به فضائل و مهار رذائل در جهت بهبود خویش بکوشد، رفته‌رفته خوشبختی درونی را در پی انجام مکرر اعمال نیک تجربه خواهد کرد.» نکتهٔ دیگر این است که خوشبختی قابل‌گسترش است، «چون همهٔ کسانی که ظرفیت‌شان برای کسب فضیلت آسیب ندیده می‌توانند از خلال مطالعه یا تمرین به آن دست یابند».

با خواندن راه و رسم ارسطو درمی‌یابیم که برای همهٔ مردم خوشبختی دست‌یافتنی است. خوشبختی آن گوهری نیست که فقط و فقط در ید و اختیار گروه خاصی با اندیشه‌های ویژه و اقلیتی خرد باشد. هرکسی آزاد است به ارادهٔ خود در فکر خوشبختی خود باشد. از این‌ رو، مخاطب ارسطو همگان هستند، در هر عصر و دوره‌ای. به‌گفتهٔ نویسندهٔ راه و رسم ارسطو، این فیلسوف برای کسانی نوشته که «در گروه‎های اجتماعی اطراف خود حضور فعال دارند». در دوره‌ای که ارسطو می‌زیست، گروه‌های فکری دیگری هم بودند که آن‌ها نیز دستورالعمل‌هایی برای رسیدن به سعادت داشتند. از جملۀ آن‌ها اپیکوریان بودند که دیگران را به چشم‌پوشی از آرزوی قدرت، شهرت و ثروت و تا حد ممکن زندگی فارغ از پریشانیِ خاطر فرا می‌خواندند. دیگر گروه شک‌گرایان بودند که، به‌رغم اینکه همسو با پیروان ارسطو به پرسش کشیدن همهٔ فرضیه‌های فلسفی را لازم می‌دانستند، یقین داشتند معرفت راستین دست‌نیافتنی است و تعیین اصول کلی برای همزیستی سازنده امکان‌ناپذیر است. کلبیون هم بودند که از این منظر هم‌رأی با ارسطو بودند که انسان حیوانی کمال‌یافته است و هدف زندگی خوشبختی‌ای است که از مسیر عقل می‎گذرد. اما به‌قول نویسندهٔ کتاب راه و رسم ارسطو، مسیر پیشنهادی آنان چندان متعارف نبود: خوشبختی از راه ریاضت و وانهادنِ خانه‌و‌کاشانه، تعلقات مادی و آرزوی امتیازات اجتماعی همچون شهرت، قدرت و ثروت حاصل می‌آید.

اما ارسطو متفاوت با همهٔ این‌ها بود. او پیرو هیچ کیش و مذهبی نبود، اما در فرهنگی می‌زیست که دین رایج در آن امروزه هیچ پیروی ندارد و حتی به صدها سال پیش از ظهور مسیحیت و اسلام برمی‎گردد. بنابراین، اندیشهٔ او با هیچ‌یک از آموزه‌های سیاسی یا ایدئولوژیکی امروزی نسبتی ندارد. در واقع، او در طول سده‌های متمادی الهام‌بخش فیلسوفان مشابهی از فرهنگ‌های مسیحی، یهودی و اسلامی و اخیراً هندوها، بوداییان و کنفوسیوسی‌ها بوده است. به‌گفتهٔ ادیت هال، «ارسطو مرکز ثقل هیچ سنت فکری یا فرهنگی جدیدی نیست. گفت‌وگو با انسانی از گذشته‎های دور تسلی‌بخش است، چون بدین‌طریق درمی‌یابیم وضعیت انسان به‌رغم پیشرفت‌های فنی گسترده تغییر عمده‌ای نکرده است. این گفت‌وگو سبب می‎شود خود را عضوی از یک انجمنِ انسانی پایدار بدانیم که، به‌رغم گذشت زمان و میرایی انسان، دوام می‌یابد. برخی فیلسوفان از زمان هیوم و کانت در این باور که ذات انسان معیاری برای تعیین اخلاق است تردید کرده‎اند، چون فرهنگ انسانی به‌شدت دستخوش تحول شده و خلق‌وخوی افراد حتی در گروه‌های مختلف اجتماعی ناهمسان است. ولی ارسطو به شرح مجموعه‌ای از مسائل اخلاقی می‌پردازد که از ثبات شگفت‌انگیزی برخوردارند».

با این توضیحات، می‌توان نتیجه گرفت خواندن راه و رسم ارسطو هم می‌تواند دلنشین و خوشایند باشد و هم آموزنده، و اینکه مهم‌تر از همۀ این‌ها موجب می‌شود در باب خوشبختی و رسیدن به رضایت بیشتر از زندگی تأمل کنیم. چه‌کسی است که نداند این آخری در جهانی که ما امروز در آن افتاده‌ایم چقدر اهمیت دارد، در این جهانی که هر روز با اخبار دلهره‌آور بیدار می‌شویم و با شنیدن خبر واقعه‌ای دردناک به خواب می‌رویم. شاید، شاید نشستن پای گفته‌های فیلسوفی چون ارسطو تسلی‌بخش‌مان باشد و یاری‌مان کند برای عبور از تنگناها در زندگی روزمره.

تفکر ارسطو در کسوت فیلسوفی که با کاربست منطق کوشیده تا دست‎کم به‌زعم خود عقلانیت را از اسطوره بپالاید و در همین راستا دیدگاه عقلانی ــ اسطوره‎ای افلاطون را به نقد کشیده، در عصر ما که مایل به پذیرش رویکرد انتقادی در هر حوزه‎ای هستیم ــ از روان‌شناسی و سیاست گرفته تا نقد ادبی و اخلاق ــ تفکر بیگانه‎ای نیست. خصوصاً که مورد آخر یعنی اخلاق طی قرن‎های متمادی غالب‎ترین پیوند را با دین داشته و بیشتر در معرض خوانش‎های الهیاتی بوده، بنابراین عجیب نیست اگر نیاز به رویکرد عقلانی ـ منطقی در اخلاق را که ارسطو پیشگام آن است بیش از گذشته حس کنیم.

این کتاب با راه ‎و رسم و طریق زندگی یا همان اخلاق سر و کار دارد و از این ‎رو بناست تا، همچون یک راهنما، کاربردی باشد. از سویی خواندن اخلاق ارسطو لزوماً به‎معنای کامل و بی‎نقص پنداشتن دستگاه فکری او در زمینهٔ اخلاق نیست. اهمیت ارسطو در اسطوره‎زدایی از باورهای اخلاقی و سوق دادن اخلاق به مدار عقلانیت است. برای انسان جدید که از روزگار او تا امروز شاهد گردش تناوبی عقلانیت و اسطوره بوده و در گذار از اسطوره‎های روزگار نو و مشتقات آن در عرصه‎های گوناگون از صنعت گرفته تا سیاست، از قصه‎های قهرمان‎محور در ادبیات و سینما تا قهرمان‎گرایی معطوف به فاشیسم، از کل‎گرایی شکوهمند کلاسیک تا واقعیات خردکنندهٔ منتهی به نهیلیسم، از فراخی کاخ‌های گذشته تا ویرانه‎های جامانده از جنگ‎های نو شاهد دهان واکردن حفره‎های تازه‎ای در هویت فردی و اجتماعی خود بوده، بازگشت به ارسطو و به‎طور خاص فلسفهٔ اخلاق او می‎تواند نشانهٔ بازگشت به راه میانه‌ای باشد که از مسیر عقلانیت می‎گذرد. اخلاق ارسطو از این حیث اهمیت دارد که مفاهیم لذت و خوشبختی و فضیلت و خیرخواهی را گرد هم می‎آورد و، بی‎اینکه در پی ریشه‌های دینی یا توضیح آن‌ها در سایهٔ باورهای دینی ـ اسطوره‎ای و گره زدن‌شان به شعائر آن‌ها باشد، عقل را قاضی می‎کند. و از آنجا که ارسطو با وصف انسان به‌منزلهٔ حیوان ناطق یا حیوان سیاسی درک عمیق خود از نقش اجتماع و اهمیت آن در تحقق فضیلت و خیر و خوشبختی را آشکار می‎کند، آشنایی با آرای او برای ما که بعضاً آلودهٔ نگاهی متعارض دربارهٔ فردیت و خلط آن با انزوا هستیم بسیار کارگشاست.

ادیت هال نخستین بار در بیست‌سالگی با ارسطو آشنا شد و این آشنایی زندگی او را برای همیشه دستخوش تغییر کرد. اینک او از محققین درجه‌یک بریتانیایی در حیطهٔ مطالعات کلاسیک، استاد کینگز کالج لندن و نخستین زنی است که موفق به کسب نشان اراسموس از آکادمی اروپا شده است. وی در سال ۲۰۱۷ به دریافت دکتری افتخاری از دانشگاه آتن، چند خیابان آن‌طرف‌تر از مدرسهٔ خود ارسطو موسوم به لوکئوم، نائل آمد. او چندین کتاب، از جمله آشنایی با یونانیان باستان، تألیف کرده است. اکنون همراه خانواده‎اش در کمبریج‎شایر روزگار می‌گذراند.