متولد برج بابل (پالتویی)

معرفی کتاب متولدِ برجِ بابل اثر شهریار وقفی‌پور

کتابِ متولد برجِ بابل اثر شهریار وقفی‌پور نویسنده، مترجم، منتقد و پژوهشگر ادبی است. این کتاب توضیح و مقدمه‌ای بر روان‌کاوی کودکان با کمک نظریه‌های ژان لاکان روان‌پزشک و روانکاو برجستهٔ فرانسوی است.

جملات درخشانی از کتابِ متولد‌ِ برجِ بابل:

«اما پیش از هر چیز، مفهومِ ماشین. از نظر گاهِ عملکردی، ماشین آن دستگاهی است که همواره از برنامه‌اش تبعیت می‌کند و در این چارچوب، هیچ اشتباه یا گافی نخواهد داشت. به‌عبارتِ‌دیگر، ماشین چیزی است که با آوای اَبَر خود یا سوپراگوی خویش کاملاً هم‌هویت شده است؛ بنابراین ماشین هر «ساختاری است که از فعالیتِ سوژه جدا شده باشد». از این‌رو، «ماشینِ گاف» نوعی مفهومِ ناسازه‌گون خواهد بود؛ چراکه ماشین گاف نمی‌دهد. از طرف‌ِ‌دیگر، این ماشین را نمی‌توان به‌مثابه‌ی ماشینی تعریف کرد که در ماشین‌های دیگر (ماشینِ ارگانیسم زنده و اتوماسیونِ نمادین) اختلال ایجاد می‌کند. از همین‌رو، «ماشینِ گاف» چیزی است نظیرِ «غریزه‌ی مرگ»، چرا‌که غریزه دانشی خاص برای زنده‌ماندن و بقا است. «ماشینِ گاف» نوعی ماشینِ مجازی است، نوعی ضدِ-رویه برای تولیدِ «گاف» (bug)، مثلاً انواعِ کنش‌پریشی‌ها و سمپتوم‌ها: یعنی ما همواره چیزی بیش از آنکه می‌خواهیم، می‌گوییم، مثلِ همان جمله‌ی «اصلاً قصدِ توهین ندارم» که علی‌رغمِ انکارِ «توهین»، در جمله‌ی بعدیِ گوینده، شنونده «توهین»ی را می‌شنود، البته می‌شود گفت به‌لطفُ همان انکار.»

«اما در روان‌کاوی، که با فعال‌ساختنِ عملگر یا اپراسیونِ دیگرسازی پیوسته است، «من نمی‌توانم بدانمِ» اولیه به «نمی‌شود دانستِ» نهایی بدل می‌شود، یعنی ناتوانی به سطحِ محالیت ارتقا می‌یابد. این همان بیان یا فرمولاسیونی است که ژاک لاکان، با عطفِ توجه به مسئله‌ی دگرگونیِ گفتارها به یکدیگر و گفتارِ روان‌کاوی به‌مثابه‌ی علمِ چرخشِ گفتارها، به آن رسید. البته این بیانی دیگر از این حکمِ لاکانی نیز که «روان‌کاو باید در سطحِ ساختاری عمل کند». اما ساختار مگر چیزی است جز نوعی سازمان‌دادنِ یک میدانِ مفهومی حولِ نسبتِ ثابتِ میانِ امورِ محالش؟ به‌عبارت‌دیگر، روان‌کاوی نوعی یا عمل یا پراکسیسی دیالکتیکی است که کلامِ آنالیزان را در گفتاری مستقر می‌سازد و آن گفتار را به سمتِ حدودس می‌کشاند. حال اگر از چشم‌اندازی دلوزی بنگریم، می‌توان گفت روان‌کاوی «هنرِ تفکر در بابِ زندگیِ کلامی» است چراکه تفکر چیزی نیست جز کشاندنِ دانش به حدودِ منطقی‌اش و آن «امرِ نو»یی که از مواجهه‌ی دانش با دیگری‌اش یا از ملاقاتِ دانش با بیرونِ خویش تولید می‌شود، یک «فکر» است.»

«اما دیگریِ بزرگ چیزی جز مکانِ توپولوژیکِ دال‌ها نیست؛ پس تجربه‌ی مواجهه با دیگریِ غاصب یا خودکامه چیزی نیست جز تجربه‌ی ژوئیسانس یا «دال‌گردانیِ» بخشی از بدنِ سوژه و مصادره‌ی آن به‌نفعِ دیگریِ بزرگ و خلع یدِ آن از سوژه. به‌عنوانِ نمونه، در بابِ برشی که تصویری است: بچه‌ای که ردِ کتک‌های والدین روی تنش می‌ماند، ممکن است این ردها را به منزله‌ی نفرینشان، نشانِ اختگی، تفسیر کند چون نمی‌تواند رابطه‌ی عشقیِ طولانی‌مدتی داشته باشد. اگر همین کودک خاطره‌ی تنبیهِ سختی را که شده است، همواره در کنش‌هایش و در خاطره به یاد آورد، اینکه موقعِ عصبانیت نمی‌تواند صدایش را بلند کند، این صدایی را که نمی‌توان دامنه‌اش را تشدید کرد، به‌مثابه‌ی خط یا برشِ اختگی تجربه‌اش می‌کند. به همین صورت است هنگامی که نمی‌توانیم صداهایی از زبانی بیگانه را تلفظ کنیم، این ناتوانی هم به‌صورت برشِ اختگی نوشته و حک شده است: در واقع هم، ما به هنگامِ تولد، حوزه‌ای وسیع از صداها را با حنجره‌مان تولید می‌کنیم؛ ولی در طولِ آموزش و استفاده از یک زبان، به زیردامنه‌هایی محدود از این جغرافیای تولیدِ صدا خود می‌کنیم و مهارتِ استفاده از مابقیِ این دامنه را از دست می‌دهیم.»

تحلیلی بر کتابِ متولدِ برجِ بابل‌:

ژاک لاکان روان‌پزشک و روان‌کاو برجستهٔ فرانسوی بود که اولین بار نگرهٔ «بازگشت به فروید» را مطرح کرد و یکی از تأثیرگذارترین افراد بر فلسفه بوده است. او را پس از زیگموند فروید پرکارترین و برجسته‌ترین روانکاو می‌دانند. حالا شهریار وقفی‌پور در ایران به شرح و تدریس نظریه‌های لاکان پرداخته و با کمک نظریه‌ها و مقاله‌های این روان‌کاو برجسته، در کتابِ متولدِ برجِ بابل، از روانکاوی «پراکسیس میل» می‌گوید.

فهرست مطالب کتابِ متولدِ برجِ بابل

• صحنه‌ی دیگر، نمایشِ دیگر
• ناخودآگاه چیست؟
• ماشین‌های کافکایی / ماشین‌های فرویدی
• جانورانِ فلسفی
• گرگ کودک را می‌خوانَد
• کودک گرگ را می‌خوانَد
• لاکان می‌شمارد
• ساختا‌رهای روانیِ سوژه‌ی ناخودآگاه
• تبارشناس نامأنوس
• مکانیسم قربانی‌سازی یا تکرار کنشِ قربانی؟
• متمم‌‌ها
• ضمیمه‌ها
• دهان‌بستن به‌مثابه‌ی ژستِ یگانه‌ی هنرِ مردمی

اگر از خواندن کتابِ متولدِ برجِ بابل لذت بردید، از مطالعۀ کتاب‌های زیر نیز لذت خواهید برد:

•   پس از بابِل (نقدی بر نظریهٔ ادبی در ایران) اثر شهریار وقفی‌پور نویسنده و منتقد ایرانی است. او در این کتاب به بهانهٔ قرائت بوف کور اثر صادق هدایت که البته اولین رمان فارسی نیز محسوب می‌شود، نگاهی به نظریهٔ ادبی انداخته است.

• ایدهٔ روان‌کاوی مقدمه‌ای بر ساختارهای روانی (روان‌نژندی، انحراف،‌ روان‌پریشی) اثر دیگری از شهریار وقفی‌پور نویسنده منتقد ایرانی است. روان‌کاوی روش‌درمانی‌ای است که ابتدا زیگموند فروید آن را برای درمان بیماران به کار برد. حالا شهریار وقفی پور در این کتاب به معرفی و بررسی سه ساختار روانی پرداخته است و این مفاهیم را به زبان ساده توضیح داده است.

دربارۀ شهریار وقفی‌پور‌: نویسنده و پژوهشگر