هدف باشکوه ما (دیدگاه آدام اسمیت در باب بهتر زیستن)

یک کتاب دیگر دربارۀ خودیاری؟ از آن‌ها که مجموعه‌ای از قواعد زندگی را خلاصه‌وار فهرست می‌کنند و خوانندگان را با دستورالعمل‌هایی به زندگی بهتر تشویق می‌کنند؟ نه «هدف باشکوه ما» از این دست کتاب‌ها نیست. پس «هدف باشکوه ما» چگونه کتابی است و دربارۀ چیست؟

«زیستنِ یک زندگی بهتر» به چه معناست؟ درواقع «زیستن یک زندگی» دقیقاً به چه معناست؟ پاسخ این پرسش‌ها دشوار است و البته از آن سخت‌تر عملی کردن پاسخ‌هاست. همان ابتدای کتاب نویسندۀ کتاب هدف باشکوه ما گفته که منظورش از زیستن یک زندگی «دست‌کم مستلزم این است که ما فعالانه درگیر دنبال کردن مسیری باشیم که بتوانیم آن را به‌عنوان «زندگی» به رسمیت بشناسیم ــ یعنی مسیری که نه‌تنها آغاز، میانه و پایانی دارد، بلکه از یکپارچگی و وحدتی برخوردار است که ما را قادر می‌سازد تمام بخش‌های مختلف آن را به‌شکلی معنادار کنار هم ببینیم.» اما ماجرا دشوارتر می‌شود وقتی به این می‌اندیشیم که به هر یک از ما فقط یک «زندگی» برای زیستن عطا شده است. بنابراین، هریک از ما در زیستنِ همین یک زندگی خودمان مجبوریم انتخاب کنیم که چه مسیرهایی را دنبال کنیم و پا به کدام مسیرها نگذاریم. اما چه‌چیزی باعث می‌شود یک مسیر از دیگری بهتر باشد؟ هنگام انتخاب از چه معیاری برای قضاوت بهره بگیریم؟ و برای راهنمایی گرفتن در مورد همهٔ این‌ها، باید به کجا مراجعه کنیم؟

تأمل در پاسخ این پرسش‌ها کاری است که سده‌ها پیش آدام اسمیت انجام داده و حالا نویسندۀ هدف باشکوه ما از خوانندگان می‌خواهد همچون فیلسوف انگلیسی دربارۀ این پرسش‌ها فکر کنیم. کاری که کتاب هدف باشکوه ما می‌کند درواقع یک پیشنهاد است: می‌‎وانیم در دیدگاه‌های آدام اسمیت راهنمای بی‌نظیری برای این پرسش‌ها بیابیم. 

این کتاب از زمرۀ کتاب‌های خودیاری نیست. چه به لحاظ فرم و چه به لحاظ محتوا. ابتدا از دومی آغاز می‌کنیم. کتاب نه توصیه‌های ساده دارد و نه راه‌حل‌های فوری، نه فهرستی از قواعد ارائه می‌کند و نه تمرینی برای بهتر زیستن دارد. این کتابْ حکمت و خِرد اسمیت در این زمینه را در معرض دید آن‌دسته از خوانندگانی قرار می‌دهد که نه‌تنها از فرصت نگریستن به اسمیت به‌شیوه‌ای جدید استقبال می‌کنند، بلکه این فرصت را هم غنیمت می‌دانند که ببینند نگرش جدید آن‌ها به اسمیت چگونه می‌تواند به داشتن نگرش جدیدی به خود و زندگی‌شان منجر شود.

ما اسمیت جدیدی را در این کتاب، به‌شیوهٔ جدیدی خواهیم دید. فلسفهٔ اسمیت در باب زیستن در پژوهش‌های گسترده در زمینهٔ اندیشهٔ او عنصر برجسته‌ای نبوده است. با این‌حال این کتاب نشان‌مان می‌دهد که اسمیت «راهنمای خردمندِ زیستن» است و برخی از جنبه‌های تفکر او را که نسبتاً کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند روشن‌تر می‌سازد. خلاصه اینکه با هدف باشکوه ما با متفکری وقت می‌گذرانیم که دربارهٔ زندگی‌های خود ما خیلی چیزها نشان‌مان می‌دهد، و چنین می‌گوید که اگر امیدواریم زندگی‌هایمان را در حد مقدور به‌خوبی زیست کنیم، باید به چه‌چیزهایی بیندیشیم.

هدف باشکوه ما در ۲۹ فصل سامان یافته است. در واقع به ۲۹ نکته در اندیشۀ آدام اسمیت دربارۀ زیستن می‌پردازد. در ابتدای هر فصل قطعه‌ای از نوشتۀ آدام اسمیت دربارۀ زیستن آمده و از پی آن، نویسندۀ هدف باشکوه ما به تفسیر و شرح آن ایدۀ مرکزی می‌پردازد. نفع شخصی، اهمیت دادن به دیگران، عمل برای دیگران، تخیل، بهبود شرایط ما، تیره‏بختی‏ها و نابسامانی‏ها، ذهن سالم، آرامش و لذت، مال‏پرستی، دوستی، لذت، نفرت و خشم، دوست داشته شدن، دوست داشتن، شکوفایی، شأن و منزلت، برابری، خِرد و فضیلت، تواضع و نیکوکاری از جمله مفاهیمی هستند که نویسنده از دل اندیشه‌های آدام اسمیت دربارۀ زیستن بیرون می‌کشد و آن‌ها را به بحث می‌گذارد.

تمام این‌ها من را راه می‌دهد به این فکر: بد نیست جست‌وجویمان از پیِ راهنمایان خردمند در امر زیستن را گسترده‌تر کنیم و فراتر از این سنن و متون برویم. آنچه نیاز داریم راهنمایانی‌اند که «به‌زبان خود ما سخن بگویند» ــ راهنماهایی که نه‌تنها بصیرت و توصیه‌ای در اختیار ما بگذارند، بلکه بتوانند همچون کاری را در چارچوب باورها و مقولاتِ شکل‌دهندهٔ جهان‌مان انجام دهند. این یکی از دلایلی است که برای چه اسمیت امروزه راهنمایی مفید برای ماست. امیدوارم در آنچه دربارهٔ اندیشهٔ اسمیت ارائه کرده‌ام مشخص باشد که او از سرچشمه‌های دوران باستان و مسیحیت بهره برده بوده. اما حتی در پذیرش بسیاری از آموزه‌های باستانی و مسیحی تشخیص داده بوده که اگر قرار است آن‌ها در دنیای مدرن نیز زنده بمانند، بایست بسط و توسعه‌شان داد. عمدهٔ نبوغِ اوی فیلسوف اخلاقی در توانایی‌هایش در این زمینه نهفته است و عمدهٔ ارزش او در پاسخگویی به پرسش‌های ما در قابلیتش در تبیین حکمت است، آن‌هم به‌زبانی که امروزه برای ما فهم‌پذیر است.

اما اینکه برای چه اسمیت امروزه راهنمایی مفید برای ماست دلیلِ دومی نیز دارد. دنیای ما دنیای اروپای مسیحی قرون‌وسطی یا دنیای یونانیان مشرک عهد باستان نیست. این مسلماً بدیهی است، اما در رابطه با مسئلهٔ خوب زیستن یک زندگی اهمیت حیاتی دارد؛ چون در دنیای ما نه‌تنها به ایده‌ها و باورهای خاصی که شالودهٔ دنیاهای پیشین بوده‌اند نمی‌توان دسترسی داشت، بلکه این دنیا به‌نوبهٔ خود با مجموعه‌ای از کلنجارها پیرامون زیستن یک زندگی خوب همراه است. در نتیجه، در مسیر کوشش برای زیستن زندگی‌هایمان، با کلنجارهایی روبه‌روییم بسیار متفاوت با چالش‌های ساکنان شهرهای یونان باستان یا ساکنان شهر خاکیِ بشرِ آگاه از فاصله با شهر آسمانیِ خدا.

این کلنجارها پیچیده و بسیارند، اما می‌ارزد اینجا چند مورد از آن‌هایی را که درباره‌شان بحث شده یادآوری کنیم. برای مثال، دنیای ما برای کبکبه و دبدبهٔ ثروت، نشانه‌های موفقیت در بازارهای مدرن، ارزش قائل است. حال آنکه گرچه به نظر میزانی از ثروت برای خوشبختی ضروری است، زیاده‌اش از جایی به بعد، همان‌طورکه همه می‌دانیم، خوشبختیِ بیشتر نخواهد آورد (خیلی از تحقیقات علوم اجتماعی نیز مؤید این ادعایند). ایضاً، چنان‌که در تأکیدات اسمیت دیده‌ایم، جهان ما به نشانه‌های احترام و تأیید و تعرف بها می‌دهد: نشانه‌هایی که درحال‌حاضر، به‌لطف سنجه‌های رسانه‌های اجتماعی، می‌توانیم آن‌ها را راحت‌تر و دقیق‌تر اندازه بگیریم. با این حال، این‌ها نیز هر روز بیش از دیروز نشان می‌دهند بعید است به خوشبختی‌ای رهنمون شوند و یحتمل جالب‌تر اینکه بسیاری مدعی‌اند برای خوشبختی ارزشی بیش از ارزشِ هرچیز دیگری قائل‌اند. اما امروزه لااقل یکی از اثرات جست‌وجوی خوشبختی در کسانی که درگیرِ آن‌اند این است که فوق‌العاده خودمحور می‌شوند و کمتر درک و توجهی نسبت به خوشبختی و رفاه دیگران دارند.

این پاره از ویژگی‌های دنیای ما تا حد زیادی به ظهور آنچه جامعهٔ سرمایه‌داری‌اش می‌خوانیم و شخص اسمیت آن را "جامعهٔ تجاری" خوانده گره خورده است. هدف این کتاب مسلماً نه دفاع از سرمایه‌داری و نه نکوهش آن است. دیگران غالباً آن‌قدر که باید به این‌ها پرداخته‌اند. اما، همان‌طورکه دیده‌ایم، خودِ اسمیت از جامعهٔ تجاری به‌دلیل مزایای مادیِ قابل‌توجهی که برای فقیرترین افراد جامعه دارد دفاع و، در این جبهه، تاریخ نیز از او (حداقل تا به امروز) رفع اتهام کرده است. طی دویست سال گذشته، شاهد کاهشی قابل‌توجه در فقر جهانی بوده‌ایم ــ در واقع، تا حدی که سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۶ اولین هدف از اهداف هفده‌گانهٔ برنامهٔ توسعهٔ پایدارش را ریشه‌کنیِ کامل از فقر شدید جهانی تا سال ۲۰۳۰ تعیین کرده است. باید قدردان پیشرفتی باشیم که قادرمان ساخته بتوانیم چنین هدفی را حتی تجسم کنیم. اما نباید بگذاریم این دستاوردهای خوشایند باعث شود دیده بر بهایی که برای به دست آوردن‌شان پرداخته‌ایم ببندیم. اگر آنچه به دست آورده‌ایم مادی باشد، بهایی که پرداخته‌ایم غالباً اخلاقی است و، از آن بین، می‌شود به افزایش خودخواهی، انزوا و اضطراب اشاره کرد ــ صفاتی مهلک در راه رسیدن به اعتماد اجتماعی و نظم سیاسی و همچنین در تقلا برای به‌خوبی زیستن.

فلسفهٔ اسمیت در باب زیستن از علاقهٔ او به این پرسش کهن شکل می‌گیرد که "شخصیت برترِ ستودنی" چیست؟ با این حال، به پرسش کهن پیش‌گفته پاسخ بسیار مدرنی می‌دهد. اسمیتِ برخوردار از مرتبه‌ای درخور در عصر روشنگریْ خود را ملزم به رعایت روش‌های تجربی می‌داشته، از جمله مشاهده و مطالعهٔ داده‌های واقعی. چنان‌که دیده‌ایم، دیدگاه او و در واقع دیدگاهش راجع به خردمندِ فاضل، راجع به افراد کامل و سزاوار ستایش، راجع به افراد شریف و لایق احترام، براساس مطالعهٔ او در افراد حقیقیِ حاضر در دنیای واقعی پایه‌گذاری شده. اسمیت و خردمندِ فاضل او همواره مشاهده‌گر ــ "ناظر"ــ هستند و جزئیات چیزی را که در انسان‌ها و لحظات مختلف مشاهده کرده‌اند توصیف می‌کنند. همین رویکردْ بخشی از چیزی است که کتاب اسمیت را حتی امروز این‌چنین خواندنی می‌کند. و شاید چیزِ به‌ویژه چشمگیر دربارهٔ کتاب اسمیت روشی باشد که انتخاب کرده تا این بصیرت‌ها را پیش چشم ما خوانندگانش بیاورد. او ما را تعلیم می‌دهد تا به‌نوبهٔ خود ناظرانی خوب بگردیم و بتوانیم اعمال خوب، ویژگی‌های خوب و زندگی‌های خوب را در هنگام مواجهه بهتر ببینیم و تشخیص دهیم. اسمیت می‌گوید هدفش این است "از ما کسانی بسازد که وقتی با آنچه اصیل است برخورد می‌کنیم، بتوانیم به جایش بیاوریم".

درست همان‌طورکه دیدگاه‌های اقتصادیِ اسمیت نشان می‌دهد چگونه می‌توانیم پدیده‌های مجزایی را که پیشِ رویمان می‌بینیم در کلیتی واحد و یکپارچه و به‌هم‌پیوسته درک کنیم، فلسفهٔ او دربارهٔ زیستن نیز نشان می‌دهد چگونه می‌توانیم بخش‌های مختلف زندگی را بخش‌هایی ببینیم مرتبط به یکدیگر. این تا حدی به آن دلیل است که اخلاقیات اسمیت متمرکز است تا کمک‌مان کند "شخصیت برترِ ستودنی" را تشخیص دهیم، نه اینکه صرفاً اعمال ما را به دو گروه درست و نادرست طبقه‌بندی کند؛ چون شخصیت برترِ ستودنی، بر مثالِ زندگی‌ای که او آن را تعیین می‌کند، یکپارچگی و وحدت دارد و در واقع مجموع کثرتِ گیج‌کننده‌ای از تجربیات و احساسات است. بنابراین مشاهده، ادراک و زیستنِ این زندگیِ مبتنی بر عمل و تأمل و خرد و فضیلت چشمانی می‌خواهد تعلیم‌دیده.»

وجه اشتراک کتاب‌هایی که در مجموعۀ پالتویی‌ها منتشر می‌شوند، غیر از ظاهرشان، اولاً آن است که همگی متونی غیرداستانی هستند و ثانیاً کیفیتی عمومی دارند ــ به این معنا که برای مثال منابعِ دست‌اول فلسفه در این مجموعه نمی‌گنجند، اما شرحی بر آن آثار یا راهنمای مطالعۀ آن‌ها را در اینجا خواهید یافت. عمومی بودن این کتاب‌ها احیاناً به‌معنای «سطحی»بودن‌شان نیست: یا دست‌کم تلاش ما بر این است که سطحی نباشند. در این مجموعه، کتاب‌هایی خواهید خواند در حوزۀ وسیع علوم انسانی، جستار، خاطره، تک‌نگاری، زندگینامه، و جز آن. امیدواریم خوانندگانْ کتاب‌های این مجموعه را نقد کنند و به ما یاری برسانند تا کیفیت‌شان را بهبود ببخشیم. حرف آخر آنکه یونیفرم و تایپوگرافی این مجموعه با اقتباس از آثار گرافیستِ گران‌قدر بهزاد گلپایگانی (۱۳۱۷-۱۳۶۴) و به‌یاد و احترام او طراحی و اجرا شده است.