دریدا در متن

کتاب دریدا در متن اثر عبدالکریم رشیدیان فیلسوف و مترجم آثار فلسفی ایرانی است. این کتاب در سال 1402 منتشر شد. رشیدیان در این کتاب به بررسی فلسفه و آثار دریدا در منظرهای گوناگون مانند تبیین کلی محتوا، توضیح کلی مضامین مهم و مفاهیم کلیدی، ساختمان درونی و پیوندهای بیرونی، خاستگاه یا هدف، جایگاه در تاریخ اندیشه و غیره پرداخته است. او در این کتاب مباحث محتوایی و مهم بیش از پنجاه اثر دریدا را مستقیماً مورد بررسی و تحلیل قرار داده است و نکات مرتبط و مهم بعضی نوشته‌های دیگر دریدا را نیز به میان آورده است.

هدف رشیدیان این است که دریدایی تا حد ممکن نزدیک‌تر به خود را به خواننده معرفی کند. این کتاب به گونه‌ای نوشته شده که خوانندگان می‌توانند نه‌فقط با شکل‌گیری اندیشهٔ دریدا در مسیر تاریخی زندهٔ آن آشنا شوند، بلکه چکیده‌های گاه مبسوطی از اکثر آثار او را نیز در اختیار خواهند داشت. خواندن کتاب دریدا در متن را به پژوهشگران حوزهٔ فلسفه و جامعه‌شناسی و همچنین خوانندگانی توصیه می‌کنیم که به مبحث فلسفه علاقه‌مند هستند.

«دریدا پروبلماتیک هوسرل درآغاز فعالیت فلسفی‌اش در فلسفهٔ حساب را چنین صورت‌بندی می‌کند: چگونه با جانبداری از آغازین بودن امر زیسته می‌توان از آمپیریسم روان‌شناختی گرایانه دوری کرد و تکوین منطق عینی را بر پایهٔ تجربه‌های انضمامی درک کرد؟ این پیشاپیش و طبق پیش‌بینی، کل مسئلهٔ تکوین استعلایی است که از همین ابتدا برای هوسرل مطرح است، در هنگامی که به‌عنوان ریاضی‌دانی با دغدغهٔ درک معنای عمیق فعالیتش از فلسفه پرس‌وجو می‌کند. مباحثه به زبان کانتی در آن زمان در برابر یک معضل دوسویه [dilemma] از حرکت می‌ایستاد: یا از یک سوژهٔ استعلایی استمداد می‌کردند که بیرون از هر زیستهٔ زمانی پدیدار می‌شد و متشکل از نظامی از صورت‌های پیشین بود. این به معنای طرد هر فرضیهٔ تکوینی و پذیرش خطر تبدیل یک سوژهٔ صوری، که خود محصول ثبات‌یافتهٔ تقویمی تکوینی است، به‌اصطلاح منبع تقویم است. هوسرل بعدها کانت را به توسل به نوعی روان‌شناسی‌گرایی ظریف برای پرهیز از روان‌شناسی گرایی به سبک کلاسیک متهم می‌کند: هر سوژهٔ استعلایی که وانمود می‌کند از زمان‌مندی زیسته می‌گریزد چیزی نیست جز سوژه‌ای «دنیایی» و «روان‌شناختی»، صورت یا داده‌ای که معنایش از پیش به وسیلهٔ یک سوژهٔ استعلایی حقیقی تقویم شده است.»

«اندیشهٔ هوسرل از این‌پس تحولاتی پیدا می‌کند که دریدا به آن‌ها اشاره می‌کند: رها کردن پژوهش دربارهٔ فلسفهٔ حساب از دیدگاه اصالت روان‌شناختی و انصراف از جلد دوم فلسفهٔ حساب علی رغم اصرار استادش وایر اشتراسر؛ کوشش این‌بار در جهت روشن کردن تقلیل‌ناپذیر بودن عینیت منطقی؛ ارجاع این عینیت نه همچون گذشته به سوژه‌ای روان‌شناختی، بلکه به سوژهٔ منطقی. این کوشش‌ها به نگارش پژوهش‌های منطقی (1901ـ1900) منتهی می‌شود که در آن هوسرل دربارهٔ امکان «منطق محض» پرس‌وجو می‌کند. از این پس او منطق را نه یک هنر یا فن، بلکه دانشی هنجارین (normative) می‌داند که نظریهٔ عام علم را تشکیل می‌دهد. او با فراتر رفتن از دیدگاه منطق صوری، منطق استعلایی را شالودهٔ هر منطق می‌شمارد. دریدا بعضی نتایج بعضی از این تحولات را، از حیث مسئلهٔ مورد نظرش که تکوین باشد، مطرح می‌کند: درحالی‌که منطق صوری در این‌جا ]در پژوهش‌های منطقی[ از حیث منشائش مستقل از تجربهٔ انضمامی و هرگونه «کاربرد» عملی در نظر گرفته شده است، منطق استعلایی در قلب تجربه‌ای آغازین پدیدار می‌شود. فقط پس از نخستین مجلد پژوهش‌های منطقی است که عینیت صورت‌های منطقی، که مستقل از عمل روان‌شناختی معطوف به آن‌ها دانسته شده‌اند، نابسنده جلوه می‌کند و تقویمی را به وسیلهٔ سوژه‌ای فاش می‌کند که نه روان‌شناختی است نه منطقی، بلکه استعلایی است.»

«دریدا، در ادامهٔ پرسش‌های خود و در فصل «معنای مبهم جهان»، دشواری‌های هوسرل را در توصیف و تحلیل مفهوم مهم «جهان» و سازش آن با فعالیت استعلایی را پیش می‌کشد. دریدا می‌پرسید: «اگر جهان ]به گفتهٔ هوسرل[ “زمین عام تجربهٔ ممکن” است و اگر از همین‌رو “در تمامیتش همیشه پیشاپیش به‌طرزی انفعالی و به‌طور یقینی داده شده است”، معنای فعالیت استعلایی چیست؟» (مسئلهٔ تکوین، ص 186). اگر این فعالیت روی فرولایه‌ای از پیش تقویم‌شده انجام می‌گیرد، آیا کاری جز «مثالی‌سازی» یا «صوری‌سازی» معنای پیشاحملی موجود در آن فرولایه، که به‌طور انفعالی دریافتش می‌کند، انجام می‌دهد؟ تکوین احکام منطقی بر پایهٔ بداهت پیشاحملی در کتاب تجربه و حکم چیزی را جز آنچه از قبل وجود دارد پدیدار نمی‌کند و بنابراین به‌طور آغازین به وسیلهٔ فعالیتی استعلایی تقویم نمی‌شود. «دقیق‌تر بگوییم، این فعالیت استعلایی در انفعالی که از آغاز این فعالیت را تعریف می‌کند مستهلک می‌شود» (مسئلهٔ تکوین، ص 186). اما دریدا یادآوری می‌کند که مفاهیم «فعالیت» و «انفعال» نزد هوسرل را باید در معنای استعلایی‌شان فهمید. «زیست‌جهان» (Lebenswelt) که محل همهٔ بداهت‌های پیشاحملی است، برخلاف تصور، جهانی از پیش تقویم‌شده مقدم بر فعالیت یک به‌اصطلاح سوژهٔ استعلایی و تعیین‌کنندهٔ آن‌به معنای محدود واژه نیست.»

عبدالکریم رشیدیان با دریدا به سال 1353 آشنا شد، زمانی که شروع به تحصیل فلسفه در فرانسه کرد. در آن زمان هفت سال از چاپ کتابِ «نوشتار و تفاوت» می‌گذشت و دریدا دیگر به چهره‌ای شناخته‌شده در عرصهٔ فرهنگی فرانسه تبدیل شده بود. نوعی حس کنجکاوی نسبت به اندیشهٔ دریدا باعث شد تا رشیدیان به مطالعهٔ آثار او بپردازد. درک فلسفهٔ دریدا نه‌فقط برای فهم بسیاری از پویش‌های اندیشهٔ معاصر در فرانسه و بیرون از آن اجتناب‌ناپذیر است بلکه درون‌مایه‌های خود آن نیز شایستهٔ توجه و تأمل است. اگر اندیشهٔ دریدا را با اندیشه‌ٔ دو چهرهٔ نامدار دیگر در فرانسه یعنی فوکو و دلوز مقایسه کنید، مضامین دریدایی رنگ و بوی فلسفی‌تری دارند، بدین معنا که دریدا به پرسش‌های کهنسال فلسفی و بحث درباره‌ٔ خود فلسفه علاقه‌ای چشمگیر نشان می‌دهد. هیچ متفکر برجستهٔ فلسفهٔ معاصر فرانسوی به اندازهٔ دریدا با متفکران گوناگون درگیر نشده و برای همین آثار او منبع گسترده‌ای دربارهٔ فلسفه و فیلسوفان و اندیشمندان دیگر در اختیار خوانندگان می‌گذارد که گرچه از نگاه او مطرح می‌شوند، اما این امر چیزی از اهمیت تحلیل‌های او کم نمی‌کند. رشیدیان در این کتاب کوشیده است دریدای منتقد فیلسوفان بزرگ، دریدای نظریه‌پرداز، دریدای به‌کاربرندهٔ نظریه‌هایش در زمینه‌های مختلف و سرانجام دریدایی را که بیش از پیش به مسائل ملموس و مبرم جهان می‌پردازد، بازتاب دهد.

• نظرورزی‌‌های ساختارزدایانه: نخستین مواجهه با فلسفه
• مسئلهٔ تکوین در فلسفهٔ هوسرل
• پارادوکس تکوین
• روان‌شناسی گرایی یا منطق‌گرایی
• عدد
• هوسرل و فرگه
• تکوین و سوبژکتیویتهٔ استعلایی
• تکوین و زمان
• پدیده‌شناسی تکوین
• جهان و فعالیت‌ استعلایی
• ایدئالیسم استعلایی، ایده و غایت
• فلسفهٔ تاریخ
• رسالت ناتمام
• «تکوین و ساخت» و پدیده‌شناسی
• مقدمه بر منشأ هندسه
• سبک هندسهٔ آینده
• حقیقت و تاریخیت
• بازگشت زبان
• آوا و پدیده

• هوسرل در متن آثارش اثر دیگری از عبدالکریم رشیدیان پژوهشگر حوزهٔ فلسفه است. او در این کتاب سعی کرده خواننده را با اندیشه‌های فلسفی هوسرل آشنا کند که او را یکی از بزرگ‌ترین و تأثیرگذارترین متفکران قرن بیستم می‌دانند و اندیشه‌هایش بخش مهمی از فضای فلسفی قرن گذشته را شکل داده است.

• فرهنگ پسامدرن اثر دیگری از عبدالکریم رشیدیان پژوهشگر حوزهٔ فلسفه است. این نویسنده در این کتاب مهم‌ترین چهره‌ها، نظریه‌ها، مفاهیم و اصطلاحات پسامدرن را در حوزه‌های متنوع فرهنگ و اندیشه مانند فلسفه، ادبیات، دانش‌های طبیعی و غیره معرفی کرده است.