شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه

شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه اثر آرش رئیسی‌نژاد پژوهشگر، استاد دانشگاه و محقق روابط بین‌الملل است. این کتاب در سال 2018 منتشر شد و نویسنده در این کتاب نگاهی بر نوسانات ارتباطات ایران با نهادهای غیردولتی در خاوریانه انداخته است. او با تکیه بر ویژگی‌های ژئوپلیتیکی ایران، از اهمیت نقش شاه و دیگر نهادهای تصمیم‌گیر در سیاست خارجی کشور گفته است و همچنین در این کتاب برای نخستین‌بار از سرنوشت رازآلود امام موسی صدر می‌گوید و رابطهٔ پرفراز و نشیب ایران با ملامصطفی بارزانی را آشکار می‌کند.

این کتاب دریچه‌ای نو به سیاست خارجی ایران می‌گشاید. نویسنده در این کتاب سیاست خارجی غیردولتی ایران را با تمرکز بر تهدیدها و فرصت‌های ژئوپلیتیکی و ژئو فرهنگی خاص که تهران را به ایجاد روابط استراتژیک با کردهای عراق و شیعیان لبنان سوق می‌دهد تحلیل کرده است. این کتاب بسیار مناسب مخاطبان علاقه‌مند به ژئوپلیتیک خاورمیانه، سیاست خارجی ایران و روابط بین‌الملل است.

««برای مبارزه با خطر پان عربیسم و حفظ استقلال و یکپارچگی لبنان در برابر وحدت اعراب باید به تحبیبِ شیعیان لبنان بپردازیم.» گویندهٔ این گزاره کسی نیست جز سرهنگ پاشایی رئيس ادارهٔ خاورمیانهٔ ساواک! پاشایی این استراتژی را برای تضعیف پان عربیسم در خاورمیانه پس از کودتای 23 تیر 1377 (14 ژوئیه 1958) افسران عراقی به رهبری عبدالکریم قاسم و سرنگونی سلطنت در عراق پیشنهاد داده بود. این آغازِ استراتژی «طرح سبز» در جنوب لبنان بود که بذر روابط ایران با جامعهٔ شیعی در لبنان را کاشت. با رفتن امام موسی صدر، در مقام یک رهبر پرجذبه، به لبنان، روابط ایران با شیعیان لبنان وارد مرحلهٔ جدیدی شد. ایرانِ پهلوی همچنین از کُردهای عراق علیه رژیم‌های پان‌عرب بغداد پشتیبانی کرد. کودتای 1958 عراق سلطنت غرب‌گرای هاشمی را سرنگون ساخت و جمهوری پان‌عربِ حامی شوروی را در کنار مرزهای غربی ایران تأسیس کرد. در این میان، ساواک از سوی شاه مأمور برپایی پیوندهای استراتژیک با کُردها در شمال عراق شد. پیش‌مرگه‌های کُردی به رهبری ملا مصطفی بارزانی ارتش عراق را بیش از 15 سال درگیر ساختند و بغداد را از تهدید استان‌های غربی ایران و خلیج‌فارس دور نگاه داشتند. برخلاف افکار عمومی و انگارهٔ رایج دربارهٔ سیاست خارجی ایران پهلوی، آمریکا در آغاز از استراتژی ایران در کردستان عراق پشتیبانی نکرد.»

«سیاست خارجی غیردولتی ایران نیم‌سده پس از آغاز آن، به مرحله‌ای نوین رسیده است. در سال 2004 ملک عبدالله، پادشاه اردن، عبارتی بحث‌برانگیز را مطرح کرد که هنوز بر رقابت‌های ژئوپلیتیکی و ژنوکالچرال در خاورمیانه چیرگی دارد: «هلال شیعی». «اگر احزاب و سیاستمداران حامی ایران بر حکومت نوپای عراقی مسلط شوند، هلالی تحت سلطهٔ جنبش‌ها و حکومت‌های شیعی و دربردارندهٔ منطقه‌ای از ایران تا به عراق، سوریه و لبنان شکل می‌گیرد که می‌تواند موازنهٔ سنتی قدرت میان دو فرقهٔ اصلی اسلام را تغییر دهد و چالش‌های نوینی را برای منافع و هم‌پیمان‌های منطقه‌ای آمریکا ایجاد کند.» از نگاه رهبران سُنی عرب، هلال شیعی پیرامون روابط استراتژیک میان ایران و گروه‌های غیردولتی شیعه بنا شده بود. بااین‌حال، چنین نگاهی از شناخت ریشه‌های سیاست خارجیِ غیردولتی ایران پیش از انقلاب اسلامی ناتوان است. به‌رغم آن‌که ژرفا، گستره و نوع چنین پیوندهایی در ایران پیشاانقلابی متفاوت بوده است، اما به‌واقع سیاست خارجی غیردولتی ایران در میانهٔ جنگ سرد آغاز شد. پشتیبانی ایران پیشاانقلابی از گروه‌های غیردولتی تنها محدود به کردهای عراقی و شیعیان لبنان نبود. ایران پهلوی از نیروهای سلطنت‌طلب وابسته به پادشاهی متوکلی ـ شیعیان زیدی‌ ـ در برابر نیروهای جمهوری‌خواه ناصریستِ مورد حمایت شوروی در یمنِ شمالی در دههٔ 40 خورشیدی حمایت کرد. چهار دهه بعدتر، شیعیان زیدی با حمایت ایران انقلابی بر صنعا مسلط شدند، این‌بار اما در قالب جنبش حوثی‌ها.»

«می‌توان سیاست خارجی غیردولتی ایران را به جاه‌طلبیِ رهبران ایران نسبت داد. بی‌تردید، شاه رهبری جاه‌طلب با آرزوی دیرین تسلط بر منطقهٔ خاورمیانه بود. از این دریچه، رابطهٔ استراتژیک با گروه‌های غیردولتی می‌توانست وی را به این هدف برساند. می‌توان سیاست خارجی غیردولتی ایران را پیشرانی صرفاً قومی و مذهبی دید. پشتیبانی ایران از کُردها علیه عراق می‌تواند همچنین نمونه‌ای دیگر از رقابتی دیرینه میان ایرانیان و اعراب شمرده شود. کُردها به‌عنوان یکی از گروه‌های قومیِ برسازندهٔ مردم ایران، به لحاظ فرهنگی، زبانی و هویتی، با تمدن ایرانی درهم تنیده‌اند. کمک ایران به شیعیان در جنوب لبنان نیز می‌تواند نمونه‌ای از تنشی درازمدت میان اسلام شیعی و اسلام سنی نمایانده شود. ایران با جمعیتی اکثراً شیعه، برای جوامع شیعی در دنیای اسلام یک قطب هویتی است. از این دیدگاه می‌توان نقش فرهنگ و دین را عاملی مهم در برپایی پیوندهای استراتژیک با کردهای عراق و شیعیان لبنان دید. همچنین می‌توان رقابت بغداد با تهران یا قاهره با تهران برای دستیبابی به هژمونیِ منطقه‌ای را عامل نهایی در هم‌پیمانیِ ایران با کردهای عراق و شیعیان لبنان دید. از آن‌جا که ایران و عراق از مخازن نفتی فراوانی برخوردار بوده‌اند و هر دو به دنبال نفوذ در سیاست نفتی بودند، می‌توان در پسِ سیاست خارجی غیردولتی ایران رقابتی اقتصادی و انرژی‌محور را دید.»

آرش رئیسی‌نژاد در کتاب پیش‌رو بر آن است تا فراز و نشیب روابط استراتژیک ایران پهلوی با گروه‌های غیردولتی در عراق و لبنان را بررسی کند. پرسش بنیادین این کتاب ناظر بر پیشران‌ها و انگیزه‌هایی است که ایران را به برپایی پیوندهای استراتژیک با گروه‌های غیردولتی ـ کردهای عراق و شیعیان لبنان ـ واداشت. «چرا ایران پهلوی پیوندهایی را با کردهای عراق و در حدی کمتر، با شیعیان لبنان برقرار کرد؟»، «چگونه ایران پهلوی پیوندهایی را با کردهای عراق، و در حدی کمتر، با شیعیان لبنان برقرار کرد؟» و «پشتیبانی و عدم پشتیبانی ایران پهلوی از کردهای عراق و شیعیان لبنان چه پیامدهایی را برای امنیت ملی و سیاست خارجی ایران به همراه داشت؟» این سه، پرسش‌های بنیادین کتاب شاه و شطرنج قدرت در خاورمیانه هستند که داستان سیاست خارجی غیردولتی ایران را روایت می‌کنند. به‌علاوه نویسنده در این کتاب فراز و نشیب‌های سیاست خارجی غیردولتی ایران در دوران پیش از انقلاب را نیز بررسی کرده است و به دنبال کندوکاو جنبه‌های گوناگون سیاست خارجی ایران در دوران پادشاهی محمدرضا شاه نیست بلکه سیر سیاست خارجی غیردولتی ایران را در میانهٔ سال‌های 1337 و 1357 نشان می‌دهد.

فصل ۱: پیشگفتار
فصل ۲: پیشران‌ها
● تهدیدها، فرصت‌ها و نهادها
۱. تهدیدها
● خطر سرخ
● خطر عرب
● خطر کُرد
● خطر سیاه
● خطر فلسطین
۲. فرصت‌ها
● ایالات متحدهٔ آمریکا، ماهیت «حاصل جمع صفرِ» جنگ سرد و دکترین نیکسون
● عقب‌نشینی بریتانیا از شرق سوئز
● اسرائيل و دکترین پیرامون
3. نهادها
● شاه
● ساواک
● ارتش
● وزارت خارجه
● مرجعیت شیعی

• کتاب ایران بین دو انقلاب اثر یرواند آبراهامیان مورخ ایرانی-آمریکایی است. او این کتاب را به یک روش تاریخی جدید نوشته است و با اتکا به داده‌ها و منابع عینی و مادی، روایت تاریخی متفاوتی را تعریف می‌کند. او پدیده‌ها و دگرگونی‌های تاریخ معاصر ایران را در کتاب ایران بین دو انقلاب بر اساس داده‌ها، اسناد، گزارش‌ها، روزنامه‌ها و مذاکرات مجلس تبیین و تحلیل کرده است.

• کتاب خواب در حکومت توتالیتر  اثر شارلوته برات ژرونالیست آلمانی است. این کتاب نتیجهٔ تقریبا شش سال تحقیق و کوشش او در ثبت خواب‌های پریشان مردم در دورهٔ رایش سوم است، کابوس‌هایی که مستقیماً ادامهٔ همان ترس‌های زندگی روزمرهٔ مردم در شرایط مهیب سیاسی است. او سعی داشت با ثبت این خواب‌ها گواهی بر وجود دیکتاتوری داشته باشد.

• کتاب قدرت جغرافیا اثر تیم مارشال روزنامه‌نگار، نویسنده و مجری بریتانیا است. او در این کتاب به بررسی ده منطقه از جمله استرالیا، ایران، عربستان سعودی، برتیانیا، یونان و ترکیه پرداخته است که سیاست جهانی را در عصر جدید رقابت‌ قدرت‌های بزرگ شکل می‌دهد. او در این کتاب نشان می‌دهد که چگونه سیاست دفاعی آمریکا در مقابل چین با تاکید بر موقعیت استرالیا شکل می‌گیرد و چگونه ایران بر منطقهٔ خاورمیانه تأثیر می‌گذارد.