شاهرخ مسکوب (نامیرایان 1)(کتابچه ها)

مقدمۀ نویسندۀ کتاب «شاهرخ مسکوب»

بخش‌هایی از کتاب

اصفهان، ۱۳۲۰. او و رفیقِ دیرینش آقامهدی خیابان‌ها و کوچه‌های اصفهان را که در تب‌وتاب روزهای پس از شهریور بیست می‌سوختند زیر پا می‌گذاشتند و قهوه‌خانه‌ها و تماشاخانه‌ها و روسپی‌خانه‌ها را به ‌هم پیوند می‌زدند. یک عصر را در کافه‌پولونیای چهارباغ بستنی فرنگی می‌خوردند و عصر بعدش دهان‌شان را به پالودۀ شیرازی و شیرقهوه آغشته می‌کردند. خوگرفته به صدای سوخته و غریبانۀ قمر، زیر و بمِ الفبای فرانسه را می‌کاویدند و هر روز چشم‌به‌راه مرد امروز و اطلاعات هفتگی و راهنمای زندگی بودند و غوطه‌ور «در لذت نابِ "بودن"، هوایی شدن و دل سپردن به هوای دل خود در یک "وقت خوش مغتنم"!». در یکی از آن ایام شباب، وقتی پا به زورخانه‌ای گذاشتند، مسکوب مسحور ابیاتی شد که از دمِ گرمِ مرشد بی‌سواد شنید: «ضرب مرشدحسن لنگه نداشت، چون ‌که عشق ناخودآگاه، جسمانی و طبیعی او به شاهنامه هم لنگه نداشت. انگار سوار بر سمند سرکش سخن به یال‌و‌کوپال بیت‌ها دست می‌کشید و به وجد و حال می‌آمد و شیهۀ مستانه سر می‌داد.» 

به‌قول خودش، اگر فردوسی نبود، زندگی‌اش فقیرتر بود، و شاهنامه بود که راه او را به‌سوی ادبیات بزرگ گشود: «یک کمی که آدم با شاهنامه آشنا می‌شود، آسان نیست به‌سراغ ادبیات میان‌مایه و متوسط رفتن. آدم بی‌اختیار بلندنظر می‌شود.» به‌مناسبت پیوندش با شاهنامه، سراغ تورات و هومر و ادبیات یونان را گرفت و قدم به وادیِ ادبیات عرفانی گذاشت و هویت فکری و روحی‌اش را بر آن‌ها بنا گذاشت. برای او غور در شاهنامه دلچسب بود و فردوسی بزرگ‌ترین الهام‌بخش. با تأمل در شاهنامه بود که میان روشنفکران عرض‌اندامی کرد و به شهرت رسید.
روزی در میانۀ دهۀ پنجاه، احمدرضا احمدی و اسفندیار منفردزاده از میدان فردوسی تهران می‌گذشتند که منفردزاده می‌گوید مجسمۀ وسط میدان معلوم است فردوسی است؛ اما آن بچۀ پایین پای او کیست؟ احمدی بی‌درنگ، با آن طنز بی‌مثالش، گفته: «معلوم است، شاهرخ!»

شاید به‌ یاد می‌آورد عشق‌ها و زنان زندگی‌اش را، از دوران شباب، زمان شبگردی‌های چهارباغ که معمولاً از دروازه‌دولت می‌رفتند به‌طرف سی‌وسه‌پل و میدان مجسمه، تا دم خیابان عباس‌آباد و کوچۀ سیدعلی‌خان و بازگشتن، بیشتر با آقامهدی. یکی از همان‌روزها بود که مریم را دید، که هر وقت او را می‌دید دستپاچه و خجول می‌شد و می‌رفت پشت سر آقامهدی می‌ایستاد و خوش داشت دزدکی دیدش بزند و سر و پایش را ورانداز کند، اما دلش آشوبناک می‌شد، به همان آشوبناکی دوران دلسپردگی‌اش به زنی در سازمان برنامه، همانی‌که در حال‌و‌هوای جوانی نامش «...» است، همانی که از عشق او خونش خسته و خاک تنش شوره‌زار شد: «دیگر عشق دارد مبتذلم می‌کند، شاید عشق مبتذلی شده است که عاشق را به این حال افکنده است. نه می‌توانم با نامهربانی این ... نامهربان بسازم و نه می‌توانم از او جدا شوم.» دروغ می‌گفت؛ از او جدا شد. مثل جدایی از همسر اولش. در دهۀ سی، وقتی توده‌ای بود، با دختر یکی از سرمایه‌داران اصفهان ازدواج کرد. دختر نوۀ ظل‌السلطان بود و نامش فاطمه. فرجام زندگی مشترک‌شان، که گویی بیشتر از سر دستور حزبی بود تا از سر دلدادگی، به متارکه رسید، با فرزندی که به ‌دنیا آوردند، اردشیر. بعدتر در دهۀ پنجاه با گیتا شام‌بیاتی ازدواج کرد، که حالا می‌رفت به او بپیوندد، به او و دخترشان غزاله.


شاهرخ مسکوب در هشتم تیر ۱۳۵۸ به پاریس رفت، به شهری که تا آخر عمر در آن سر کرد. شد شبیه تام جادِ خوشه‌های خشم ــ سرگشته، منتظر فرجی، در جست‌وجوی مأمنی، سفرکرده به جغرافیایی غریب. اولین آشنایی‌اش با پاریس «از راه هوگو و بینوایان بود. همیشه در جوانی تا سال‌ها در آرزوی دیدار فرانسه بودم. دیدار امثال هوگو، ژان والژان، کوزت، فانتین و...»  پیش‌تر هم به پاریس رفته بود. در میانۀ دهۀ چهل با بورس تحصیلی سازمان برنامه عازم اروپا شده بود. آن سفر، با حضور حمید عنایت، میرشمس‌الدین ادیب‌سلطانی، هما ناطق، و ناصر پاکدامن، به‌شادی گذشت. وقتش به دیدن موزه‌ها و تماشای فیلم و تئاتر سپری می‌شد و با مصطفی رحیمی و امیر پیشداد مؤسس «جمعیت دوستداران فرهنگ ایران» شد: هر هفته، عصرِ پنجشنبه، سه‌نفری در گوشۀ دنجی در کافه‌بلورۀ پاریس می‌نشستند و از ادبیات و سیاست و رژیم شاه و شوروی و سوسیالیسم و کمونیسم و مارکس و حافظ و سعدی می‌گفتند. فرجام آن ایامِ خوش خوش‌تر شد، وقتی سوار ماشینی که خریده بود از راه زمینی و با ابوالحسن نجفی به ایران بازگشت. اما در این‌یکی سفر، در این رفتن و پشت سر گذاشتن، تک‌وتنها بود و این شد آغاز آخرین دورۀ زندگی‌اش ـــ زندگی که نه، آوارگی و دربه‌دری و بی‌اعتمادی.

دربارۀ مجموعۀ کتابچه‌ها و زیرمجموعۀ «نامیرایان»