محتوم (نگاه علم به زندگی بدون اراده آزاد)

معرفی کتاب محتوم اثر رابرت ام. ساپولسکی

امتیاز در گودریدز: ☆ ☆ ☆ ☆ ☆

محتوم از سایت گودریدز امتیاز 4.2 از 5 را دریافت کرده است.

امتیاز در آمازون: ☆ ☆ ☆ ☆ ☆

محتوم از سایت آمازون امتیاز 4.5 از 5 را دریافت کرده است.

معرفی کتاب محتوم:

محتوم؛ نگاه علم به زندگی بدون ارادهٔ آزاد اثر رابرت اِم. ساپولسکی استاد زیست‌شناسی و عصب‌شناسی و جراحی مغز و اعصابِ دانشگاه استنفورد، محقق و نویسندهٔ آمریکایی است که با نوشتن کتاب «چرا گورخرها زخم معده نمی‌گیرند» به شهرت رسید. این کتاب در سال 2023 منتشر شد و نویسنده در آن به شما نشان می‌دهد که آیا شواهد عصبی به نفع اراده‌ٔ آزاد هستند یا علیه آن. ساپولسکی در این کتاب در مورد ژنتیک، تجربه و محیط زندگی ما توضیح می‌دهد و اصطلاح «ارادهٔ آزاد» را با توجه به این شواهد زیر سؤال می‌برد. او همچنین در این کتاب پیامدهای اخلاقی عدالت و مجازات در مدل رفتاری انسانی را تحلیل کرده است.

واکنش‌های جهانی به کتاب محتوم:

«کتاب محتوم عالی است... این کتاب به دلیل گستردگی تحقیقات و سرزنده بودن و عمق احساسات انسانی که منتقل می‌کند تبدیل به کتابی برجسته شده است.» - مجلهٔ وال‌استریت 

«تجربهٔ دهه‌ها مطالعهٔ ساپولسکی در زمینهٔ تأثیرات متقابل ژن‌ها و محیط بر رفتار، در کتاب محتوم به زیبایی می‌درخشد... او مثال‌های قانع‌کننده‌ای ارائه می‌دهد و نشان می‌دهد چطور نظریهٔ آشوب، پدیده‌های نوظهور یا عدم تعین‌گراییِ فیزیک کوانتومی شکافی برای وجود ارادهٔ آزاد فراهم کرده‌اند.» - مجلهٔ علم

«دانشمند رفتارشناسی در کتاب محتوم دلایلی را بیان می‌کند که چرا هر عمل ما از پیش تعیین‌شده است و این‌که چرا نباید در مورد آن ناامید شویم ... محتوم یک متن بسیار شجاعانه است که بسیار ارزش خواندن دارد.» - گاردین

«کتابی جالب و جذاب... محتوم همچنین معدن طلایی از اطلاعات است و حتی کسانی که سواد علمی ندارند نیز می‌توانند از اطلاعات این کتاب در مورد علوم اعصاب بهره ببرند. فلسفه، نظریهٔ آشوب، پیچیدگی‌های نوپدیدی، فیزیک کوانتوم، رشد دانش در مورد علل صرع، اسکیزوفرنی و اوتیسم و البته تأثیر طبیعت و پرورش در تصمیم‌‌گیری به‌طور کامل در این کتاب توضیح داده شده است.» - سایکولوژی تودی

«ساپولسکی به سبک بی‌نظیر خود استدلال قانع‌کننده‌ای را ارائه می‌کند و توضیح می‌دهد که ارادهٔ آزاد یک توهم بیش نیست... او با بسیاری از جنبه‌های این موضوع سخت برخورد می‌کند و مواد دشوار را در دسترس همگان قرار داده است. سبک جذاب و لحن طنزآمیز او یادگیری را سرگرم‌کننده کرده است.» - بوک‌لیست

چرا باید کتاب محتوم را بخوانیم؟

هدف اصلی کتاب محتوم این است تا قانعتان کند که آزادی اراده وجود ندارد یا دست‌کم در جاهایی که واقعاً مهم است، آزادی اراده از چیزی که معمولاً تصور می‌کنیم خیلی کمتر است. برای رسیدن به این هدف نیز رابرت ام. ساپولسکی نظریه‌های متفکران حوزه‌های فلسفه، تفکر حقوق، روان‌شناسی و علوم اعصاب را دربارهٔ آزادی اراده بررسی کرده است.

جملات درخشانی از کتاب محتوم:

«دو مرد در شب، در یک فرودگاه، کنار یک آشیانهٔ هواپیما ایستاده‌اند. یکی لباس فرم افسر پلیس به تن دارد و دومی لباس شخصی است. درحالی‌که در پس‌زمینه هواپیمای کوچکی به‌آرامی روی باند پرواز حرکت می‌کند، آن دو مرد با هم حرف می‌زنند. ناگهان ماشینی از راه می‌رسد و مردی با لباس نظامی پیاده می‌شود. او و مأمور پلیس با هم بحث می‌کنند. مرد نظامی شروع می‌کند به تلفنی حرف‌زدن. مرد لباس شخصی به او شلیک می‌کند و او را می‌کشد. به‌طور غیرمنتظره‌ای یک ماشین پر از مأموران پلیس از راه می‌رسد. همان‌طور که پلیس‌ها جنازه را می‌برند، افسر پلیس با آن‌ها حرف می‌زند. پلیس‌ها همان‌طور غیرمنتظره به همراه جنازه می‌روند، اما مرد لباس شخصی را نمی‌برند. افسر پلیس و مرد لباس شخصی حرکت و پرواز کردن هواپیما را تماشا می‌کنند و بعد با هم قدم‌زنان از صحنه دور می‌شوند. در این صحنه چه خبر است؟ مسلماً یک عمل مجرمانه اتفاق افتاده است. از حالت نشانه رفتنش هم معلوم بود که مرد لباس شخصی با نیت و قصد به آن نظامی شلیک کرد. کار هولناکی بود که حالت بی‌خیال مرد لباس شخصی آن را بدتر هم می‌کرد. قتلی در کمال خون‌سردی و بی‌قیدی. عجیب اینجاست که افسر پلیس هیچ تلاشی نکرد تا او را بازداشت کند.»

«جایی که آخرین اشتباه، دزدانه وارد کار می‌شود این است که فکر کنیم یک وضعیت ظاهرشونده می‌تواند گسترش یافته و طبیعت بنیادین آجرهای سازنده‌اش را تغییر دهد. خوب می‌دانیم که تغییری در سطح آجرها می‌تواند محصول ظاهرشوندهٔ نهایی را عوض کند. اگر کپی‌های زیادی از مولکولی را به شما تزریق کنند که شش تا از چهارده زیرمجموعه از انواع گیرنده‌های سروتونینی را فعال می‌کند، سطح کلان شما احتمالاً شامل دیدن تصاویر روشن و واضحی است که دیگران نمی‌بینند؛ علاوه‌برآن، احتمالاً قدری احساس استعلای مذهبی. نتیجهٔ سطح کلان ناشی از کاهش شدید مولکول‌های گلوکوز در جریان خون فرد، این است که به‌سختی به یاد می‌آورد گروور کلیولند قبل از بنجامین هریسون رئیس‌جمهور آمریکا بوده یا بعدش. حتی اگر بتوان خودآگاهی را به‌عنوان نزدیک‌ترین چیز به یک ظهوریافتگی شدید به رسمیت شناخت، باز می‌توان با وارد کردن مولکولی مثل فنوباربیتال به ناخودآگاهی دست یافت و با این کار نشان داد که ]خودآگاهی[ به‌هیچ‌وجه از آن اجزای سازنده‌اش نیست. خیلی خوب! پس بر این توافق داریم که تغییردادن جزء می‌تواند کل ظاهرشونده را تغییر دهد؛ و برعکسش هم مطمئناً صحیح است.»

«این کتاب هدفی دارد. هدفش این است که آدم‌ها را وادار تا دربارهٔ مسئولیت اخلاقی، ستایش و سرزنش و مفهوم آزادی اراده‌مان به شکل متفاوتی بیندیشند و همچنین دربارهٔ آن مسائل احساس متفاوتی داشته باشند. و بیشتر از همه هدف این است که جنبه‌های بنیادینی از روش رفتارمان را تغییر دهد. هدف خیلی چیزها که در معرضان قرار می‌گیریم همین است: اینکه رفتارمان را تغییر دهند. مطمئناً هدف اغلب سخنرانی‌ها، درس‌ها و کتاب‌ها این است؛ یعنی می‌خواهند تغییر دهند که به چه کسی رأی می‌دهید، باورتان دربارهٔ هفت روز اول خلقت جهان یا تعهدتان به ایده‌های متحد شدن کارگران دنیا و رها شدنشان از زنجیرها چیست. خیلی از تعاملات بین‌فردی‌مان هم چنین‌اند. هدف آن‌ها قانع کردن، راضی کردن، یارگیری، مجبور کردن، دفع کردن، تلقین یا اغفال است؛ و البته عده‌ای هم تلاش می‌کنند تا شما رفتارتان را طوری تغییر دهید تا تمام لحظات باقی‌ماندهٔ زندگی‌تان خیلی شادتر باشد، فقط به شرط آنکه آن شیء تبلیغ‌شده را بخرید. این‌ها همه برای این است که شما و هر کس دیگر رفتارتان را تغییر دهید و این سؤال عظیمی را پیش می‌کشد. پرسش فصل این بود: «اگر آدم‌ها از باور به آزادی اراده دست بردارند، آیا آشوب بی‌‌اخلاقی به‌پا خواهد شد؟» سؤال فصل حاضر این است: «اگر آزادی اراده‌ای در کار نیست، چطور ممکن است چیزی تغییر کند؟»»

تحلیلی بر کتاب محتوم‌:

از کسی رفتاری به شکل خاصی سر می‌زند. ممکن است این رفتار فوق‌العاده الهام‌بخش باشد یا نفرت‌انگیز. شاید معنی‌اش به افراد بستگی داشته باشد یا شاید هم کار و رفتاری بی‌اهمیت باشد. اما ما مکرراً با یک سؤال بنیادین مواجهیم: چرا این رفتار رخ داد؟ رابرت ام. ساپولسکی در کتاب رفتار توضیح داد که چرا انسان‌ها کاری خوب یا بد انجام می‌دهند. حالا او در کتاب محتوم توضیح می‌دهد که وقتی رفتاری می‌کنیم یعنی وقتی مغزمان رفتار خاصی تولید می‌کند، دلیلش جبری است که قبل از آن رفتار وجود داشته و خود آن نیز به دلیل جبری درست پیش از آن به وجود آمده است و همین‌طور قبل‌ترش تا آخر و سعی دارد در کتاب محتوم نشان دهد جبرگرایی چطور کار می‌کند؛ تا بررسی کند که زیست‌شناسیِ خارج از کنترل ما، در تعامل با محیط خارج از کنترل‌مان، چگونه از ما فردی خواهد ساخت که هستیم. او در این کتاب نشان می‌دهد وقتی آدم‌ها ادعا می‌کنند برای یک رفتار علتی هست که خودش علتی ندارد و اسمش را می‌گذارند «ارادهٔ آزاد» چطور اولاً فراموش کرده‌اند یا متوجه نشدند که جبرگرایی در صحنه حضور دارد و دوماً به‌خطا نتیجه گرفته‌اند که جنبه‌های دور و خاصی در جهان که غیرجبرگرایانه کار می‌کنند، می‌توانند شخصیت، اخلاقیات و رفتار را توضیح دهند.

فهرست مطالب کتابِ محتوم

فصل ۱. همین‌طور لاک‌پشته تا آخر!
فصل ۲. سه دقیقهٔ آخر فیلم
فصل ۳. نیت از کجا می‌آید؟
فصل ۴. ارادهٔ بااراده: افسانهٔ عزم
فصل ۵. مقدماتی از نظریهٔ آشوب
فصل ۶. آیا آزادی اراده‌تان آشوبناک است؟
فصل ۷. مقدماتی از پیچیدگی ظاهرشونده
فصل ۸. آیا آزادی اراده ظاهر می‌شود؟
فصل ۹. مقدماتی از عدم تعین کوانتومی
فصل 10. آیا آزادی اراده یک امر تصادفی است؟
فصل 10.5. میان‌پرده
فصل ۱۱. آیا همگی از کنترل خارج خواهیم شد؟
فصل ۱۲. چرخ‌دنده‌های باستانیِ درونمان
فصل ۱۳. پیش‌تر این راه را رفته‌ایم
فصل ۱۴. شوق مجازات
فصل 15. اگر فقیر بمیری

اگر از خواندن کتاب محتوم لذت بردید، از مطالعۀ کتاب‌های زیر نیز لذت خواهید برد:

• کتاب رفتار اثر دیگری از رابرت ام ساپولسکی استاد زیست‌شناسی و عصب‌شناسی و جراحی مغز و اعصابِ دانشگاه استنفورد، محقق و نویسندهٔ آمریکایی است. نویسنده در این کتاب به بررسی زیست‌شناختی بهترین و بدترین رفتارهای انسان می‌پردازد و توضیح می‌دهد که چگونه فرآیندهای بیولوژیکی مختلف بر رفتار انسان‌ تأثیر می‌گذارند. 

• کتاب چرا گورخرها زخم معده نمی‌گیرند اثر دیگری از ابرت ام ساپولسکی استاد عصب‌شناسی و زیست‌شناسی دانشگاه استنفورد است. این نویسنده قصد دارد به شما آموزش دهد که چگونه انواع هورمون‌ها و بخش‌های مختلف مغز در پاسخ به استرس فعال می‌شوند و رابطۀ بین استرس و افزایش خطر ابتلا به انواع خاص بیماری چیست. او فصل به فصل در این کتاب به تأثیر استرس بر سیستم گردش خون، ذخیرۀ انرژی، رشد،‌ تولید مثل، سیستم ایمنی و غیره پرداخته است.

دربارۀ رابرت ام. ساپولسکی‌: زیست‌شناس و عصب‌شناس آمریکایی

حرفه:

ساپولسکی به‌عنوان یک متخصص اعصاب و غدد، بیشتر بر روی مسائلی مانند استرس و انحطاط عصبی و همچنین احتمالات استراتژی‌های ژن درمانی برای محافظت از نورون‌های حساس در برابر بیماری تمرکز کرده است. هر سال ساپولسکی بخشی از تحقیقاتش در کنیا را صرف مطالعهٔ جمعیت بابون‌های وحشی می‌کند تا منابع استرس را در محیط زندگی آن‌ها شناسایی کند و رابطهٔ بین شخصیت و الگوهای بیماری‌های مرتبط با استرس را در این حیوانات شناسائی کند. او همچنین مقاله‌هایی در رابطه با اختلالات عصبی و دفاع از جنون در سیستم حقوقی آمریکا نوشته است. آثار او به‌طور گسترده در مجله‌ها و روزنامه‌های مختلف از جمله نیویورک تایمز، استنفورد و تهران تایمز منتشر شده‌اند. تخصص ساپولسکی در نخستی‌شناسی و علوم اعصاب او را در بحث عمومی سلامت‌روان و روابط انسانی به شهرت رساند. در سال 2007 انجمن پیشرفت علم آمریکا، جایزهٔ جان پی مک گاورن را برای علوم رفتاری به او اعطا کرد. کنفرانس‌ها و سخنرانی‌های ساپولسکی در کانال یوتیوب استنفورد منتشر می‌شود.