مسئله رنج (جستارهایی درباره فقدان فاجعه و مرگ)

مسئله رنج اثر امین بزرگیان نویسنده و روزنامه‌نگار ایرانی و جستارهایی دربارهٔ فقدان، فاجعه و مرگ است که در زمستان سال ۱۴۰۳ برای اولین‌بار منتشر شد. این کتاب که در زمینهٔ جامعه‌شناسی فقدان و اگزیستانسیالیسم انتقادی نوشته شده است، نگاهی به منظر مسئلهٔ رنج از منظر جامعه‌شناختی دارد و با سویه‌‌هایی از خوانش‌های فلسفی به‌ویژه رویکردهای اگزیستانسیالیستی از رنج گره خورده است. نویسنده در این کتاب تجربه‌های شخصی خود را با تحلیل‌های نظریه‌مند ترکیب کرده است تا بر اهمیت فهم رنج‌های فردی و اجتماعی تأکید کند و به خواننده کمک می‌کند تا راهکارهای تاب‌آورانه‌تری برای مواجهه با رنج پیدا کنند.

نویسنده در این کتاب نگاهی نو به مقولهٔ رنج داشته است که به ویژه در دوران کنونی که انسان‌ها به واسطهٔ همه‌گیری کرونا با تجربه‌های مختلفی از فقدان و رنج روبه‌رو شدند، بسیار اهمیت بیشتری نیز پیدا می‌کند. این کتاب با تکیه بر تجربه‌های شخصی و زیستهٔ نویسنده و تحلیل‌های نظریه‌مند، راهی برای درک جامع‌تر رنج‌های فردی و اجتماعی فراهم می‌کند. بنابراین اگر به دنبال فهم هر چه بهتر رنج‌های اجتماعی و سیاسی و همچنین دستیابی به راهکارهای تاب‌آورانه در مواجهه با رنج هستید، مطالعهٔ این کتاب به شما کمک خواهد کرد.

«تأمل و سخن گفتن از رنج‌ها نزد خود و اطرافیان بیش از آنکه تلاش برای یافتن مرهمی برای آنها به‌منظور کاستن از زحمتشان باشد ـ کاری که گاهی ناممکن است ـ تلاش برای معنا بخشید بدانها است. به خاطر می‌آورم که مادربزرگم همواره برایم از دختری می‌گفت که از دست داده بود؛ کاری که از تکرارش هیچ‌وقت خسته نمی‌شد. او این تکرار را زمانی متوقف کرد که با مرگ پسرش رنج تازه‌ای را تجربه کرده بود. قاسم هاشمی‌نژاد در مقدمهٔ کتاب ایوب می‌نویسد در تاریخ تحول درام الاهی، تا پیش از داستان ایوب، «یَهُوه خدایی بود غیور، کینه‌‌ور، بی‌گذشت، متلون و گاه عهدشکن...، اما با اتفاق ایوب جباریِ بی‌رحمانهٔ او رنگ عوض می‌کند. یک قدم نیز یَهُوه به سمت انسان‌ها برمی‌دارد» (هاشمی‌نژاد؛ ۱۳۹۶: ۴). در داستان ایوب، یَهُوه پس از مجادله‌ای سخت یا شیطان، با او شرط می‌بندد که هر رنج و بلایی که بر سر ایوب آورده شود او باز به خداوند وفادار است. برای آزمودنش دست شیطان را برای آزار ایوب گشوده می‌گذارد. ایوب در چند مرحله به رنج دچار می‌شود. اول مال و منال و دام‌های او هلاک می‌شوند، سپس فرزندانش. در مرحلهٔ بعدی، شیطان ایوب را به سخت‌ترین امراض مبتلا می‌کند.»

«معنایابی برای رنج در عصر مدرن تمام هدف انسان برای این تأمل دردناک است: من می‌خواهم با رنجم چه کنم؟ گفتار رایج با روان‌پژوهی در رنج، تاب آوردنِ آن را هدف خود قرار می‌دهد: رنج را تحمل کنم تا تداوم زندگی ممکن شود. بی‌گمان این هدفی قابل‌قبول است، اما محدود کردن تأمل در رنج به تاب‌آوری حیات این خطر را در خود دارد که منابع رنج، منابع مادّی رنج، دست‌نخورده باقی بمانند: آن مادّیتی که سازندهٔ رنج است؛ آن نظام طبقاتی‌ای که منشأ درد تهیدستی و بیماری است؛ و آن ساختاری که ظالم را توزیع می‌کند. اگر تأمل به رنج به تاب‌آوری آن محدود بماند، چگونه می‌توان به بهبود زندگی امید بست؟ اینجا است که نابسنده بودن مواجهات صرفاً روان‌شناسانه با موضوع عیان می‌شود. در ورای هر تأملی به رنج، آن‌گونه که مثلاً آلبر کامو در رمان طاعون می‌نویسد، باید پروژه‌ای عینی برای رهایی نیز موردتوجه باشد. آنچه جامعه را از طاعون نجات می‌دهد «شرافت» است. شرافت صرفاً اقدامی شخصی و فضیلتی فردی نیست، بلکه در بطن خود اشتیاق به بهبود وضعیت جمعی را نیز ذخیره دارد. این پلی است که ما را از آنچه نیچه یا کامو می‌گویند به فلسفهٔ هستی‌شناسی کارل مارکس می‌رساند.»

«افسانهٔ سیزیف به ما نشان می‌دهد که، با وجود واقعیتی چون مرگ، هر کار و تلاشی بیهوده است. هرگونه دستاورد و هر موفقیتی، رسیدن به شغل مناسب و مدرک دانشگاهی و فرزند و ثروت و قدرت و غیره، تحت‌الشعاع واقعیت مرگِ خود قرار می‌گیرد. مواجهه با این پوچی در وهلهٔ نخست آدم را غمگین می‌کند. بدین لحاظ، رنج لحظه‌ای رخ می‌نماید که انسان، فارغ از شغل و مقام و جایگاهی که دارد، از وجه سیزیف‌وار حیات و از پوچی آن آگاه می‌شود: آن هنگام که بیمار می‌شود یا مرگ عزیزان را می‌بیند و صدایی آخرالزمانی، همچون آنچه در جهان امروز طنین یافته می‌شنود. آمار کشته‌ها و ترس از ابتلا به بیماری و فقر و جنگ و آوارگی و جدایی و فقدانْ ویژگی سیزیف‌وار حیات را به شدیدترین شکل بر ما عیان می‌کنند؛ لحظه‌ای بسیار مهم و یگانه در زندگی، لحظه‌ای که آدمِ غمگین دچار ملال از بار حیاتی که به دوش دارد آگاهی می‌یابد، یا به تعبیری دیگر، لحظه‌ای که سیزیف از دامنهٔ کوه پایین می‌رود تا سنگی را که افتاد باز بردارد و بالا ببرد، لحظه‌ای که چهرهٔ غمگین او نشان‌دهندهٔ آگاهی از بیهوده بودن کارش است. به همین دلیل است که جرج لوکاچ در مقاله‌ای دربارهٔ متافیزیک تراژدی در کتاب جان و صورت می‌نویسد آگاهی تراژیک از مرگ به‌معنی رسیدنِ روح به آگاهی، یعنی آگاهی از خود، است.»

امین بزرگیان در کتاب مسئله رنج به بررسی مفهوم رنج از منظر جامعه‌شناختی پرداخته است. این اثر که با سویه‌هایی از خوانش‌های فلسفی به‌ویژه رویکردهای اگزیستانسیالیسمی گره خورده، نگاهی نو و بینارشته‌ای به مسئلهٔ رنج دارد. بزرگیان در این کتاب تجربهٔ زیسته و شخصی خود را با تحلیل‌های نظریه‌مند ترکیب کرده و مسئلهٔ رنج و فقدان را به شیوه‌ای خاص و منحصربه‌فرد مورد بررسی قرار می‌دهد. او معتقد است که رنج پدیداری اجتماعی است که ارتباطی تنگاتنگ با موقعیت تاریخی، فرهنگی و جغرافیایی دارد. او در این کتاب به واکاوی تجربه‌های مختلف رنج از جمله «رنج آگاهی»، «رنج فقدان»، «سوگواری» و دیگر اشکال مختلف رنج پرداخته است و تلاش کرده تا از دید جامعه‌شناسی به تبیین مفهوم «رنج اجتماعی» بپردازد. این کتاب به عنوان یک موضوع میان‌رشته‌ای، بر اهمیت درک و تحلیل رنج در چارچوب‌های اجتماعی و سیاسی تأکید دارد و به خوانندگان امکان می‌دهد تا فهم دقیق‌تر و جامع‌تری از رنج‌های فردی و اجتماعی به دست آورند. مطالعهٔ این کتاب همچنین می‌تواند به فهم بهتر مسئلهٔ رنج کمک کند.

گفتار اول: رنج ـ آگاهی * اسطورهٔ سیزیف ـ‌ آلبر کامو
گفتار دوم: رنج فقدان پدر و مادر * اخلاق صغیر ـ تئودور آدورنو
گفتار سوم:‌ رنج مرگ خود * فیلم ملانکولیا ـ لارس فُن تریه
گفتار چهارم: رنج از دست دادن دوست * سیاست‌های دوستی ـ ژاک دریدا
گفتار پنجم: سوگواری * عمق فاجعه ـ حسین علیزاده
گفتار ششم: رنج ملال * مسخ ـ فرانتس کافکا
گفتار هفتم: رنج بی‌خوابی * از وجود به موجود ـ امانوئل لویناس
گفتار هشتم: رنج به یاد آوردن * پیرامون او ـ مارک شاگال
گفتار نهم: رنج دوری از خانه * خیابان یک‌طرفه ـ والتر بنیامین
پس‌گفتار: طرحی برای جامعه‌شناسی رنج

• کتاب ایده‌های خیابانی اثر دیگری از امین بزرگیان نویسنده و روزنامه‌نگار است. او در این کتاب تجربه‌های روزمره و زندگی شهری را به‌طور جامعه‌شناختی تحلیل کرده است و به شکاف‌هایی که در زندگی روزمره در شهر تهران پدید می‌آیند پرداخته است و به یافتن راه‌های پرکردن این شکاف‌ها اشاره می‌کند. او با استفاده از تجربیات خود، با نگاهی جامعه‌شناسانه به مسائل مربوط به شهر و زندگی روزمره پرداخته است.

• کتاب لذتی که حرفش بود اثر پیمان هوشمندزاده نویسنده و عکاس موفق ایرانی است که تاکنون نمایشگاه‌های گروهی و انفرادی بسیاری در شهرهای تهران، بلژیک، دانمارک، یونان، لبنان، برلین، استرالیا، گرجستان، کویت، نیویورک و پاریس برگزار کرده است. این کتاب مجموعه‌ای از ناب‌ترین لحظه‌های به‌ظاهر پیش‌پاافتاده و هر روزهٔ ما در زندگی است.