ایران در جنگ

ایران در جنگ از سایت گودریدز امتیاز ۳.۸ از ۵ را دریافت کرده است.

ایران در جنگ کتابی تاریخی و متفاوت اثر مازیار بهروز مورخ ایرانی-آمریکایی و استاد تاریخ در دانشگاه ایالتی سانفرانسیسکو است که در سال ۱۴۰۳ برای اولین‌بار منتشر شد. این کتاب از دوران اولیهٔ سلسلهٔ قاجار شروع شده است و نویسنده در آن به تعاملات ایران با قدرت‌های جهانی و درگیری‌های آن با روسیه در این دوران پرداخته است. در ادامهٔ این کتاب نیز، نویسنده از چالش‌های ایران پس از سقوط سلسلهٔ صفویه و مواجهه با تهدیدات قدرت‌های اروپایی، به‌ویژه روسیه می‌گوید و دوران آقا محمدخان قاجار تا فتحعلی شاه را بررسی می‌کند و نشان می‌دهد که چگونه ایران در این دوره با چالش‌های داخلی و خارجی مواجه شده است.

«اوایل دورهٔ قاجار تا حدی زیادی توسط دانش‌پژوهی نادیده گرفته شده و بنابراین این کتاب شکاف مهمی را پُر می‌کند و کمک خوبی به درک ما از ایران در اوایل قرن نوزدهم می‌کند و منشور درگیری‌های سیاسی و نظامی آن با روسیهٔ امپراتوری را کاملاً نشان می‌دهد.» - استفانی کرونین، دانشگاه آکسفورد انگلستان

اگر به دنبال درک عمیق‌تر ریشه‌های ضعف ساختاری ایران در مواجهه با قدرت‌های مدرن امپرایالیسم در قرن نوزدهم هستید، این کتاب را از دست ندهید. نویسنده در این کتاب با نگاهی مستند و تحلیلی، نشان می‌دهد که چگونه شکست‌های نظامی، دیپلماسی ناکارآمد و ساختارهای سیاسی قاجاری، ایران را در برابر تهدیدات خارجی ناتوان ساخت و درعین‌حال تلاش‌ها برای بازسازی اقتدار ملی را نیز به تصویر کشیده و با دقت و انصاف این تاریخ را بررسی کرده است. این اثر، دریچه‌ای تازه به سوی یکی از بحرانی‌ترین و سرنوشت‌سازترین دوره‌های تاریخی ایران می‌گشاید.

«قاجارها ترکمانان رمه‌دار ـ چادرنشینی بودند که خاستگاه آنان آسیای مرکزی بود. در ۱۲۶۵/۶۴۱ که هلاکو خان فاتح مغول و نوادهٔ چنگیز خان درصدد فتح بقایای قلمرو غربی امپراتوری خوارزمشاه و نیز بغداد مرکز خلافت عباسیان برآمد، یکی از ایلات آسیای مرکزی که لشکر وی را همراهی می‌کردند همین قاجارها بودند. این ایل به‌زودی نشان داد که نیرویی قابل اتکا و رزمنده در حکومت ایلخانان مغول است و اعضای آن همراه با ایلخانان به اسلام گرویدند. در اواخر دورهٔ ایلخانان (۱۳۳۶/۷۱۵)، به قاجارها سرزمین‌هایی برای سکونت در شام (سوریه امروزی) داده شد. منطقهٔ شام را امیر تیمور گورکانی معروف به تیمور لنگ در ۱۴۰۱/۷۸۰ تصرف و قاجارها را مجبور کرد که از طریق ایران به ترکستان (شرق دریای خزر) کوچ کنند. این کوچ به‌کندی صورت گرفت و وقتی ایل به آذربایجان و قفقاز جنوبی رسید، تیمور مرده (۱۴۰۵/۷۸۴) و امپراتوری‌اش رو به فروپاشی گذاشته بود. از این‌ رو، خیل قاجارها در قفقاز جنوبی و پیرامون گنجه و ایروان ساکن شدند. قاجارها در این محل جدید پر و بال گرفتند و به لحاظ شمار و قدرت رشد کردند. قاجارها در میانه‌های قرن پانزدهم به سلک پیروان شیخ حیدر صوفی شیعه، بزرگِ فرقه صوفی صفوی، درآمدند و به تشیع گرویدند.» 

«زمانی که پدر آقا محمد از پی فروپاشی امپراتوری نادر سرگرم جنگ بود، یکی از دشمنانش به نام عادل شاه افشار (با نام اصلی عیلقلی خان) که برادرزادهٔ نادر بود، به خانوادهٔ محمدحسن خان دست پیدا کرد. عادل‌شاه به اخته کردن پسر اول شش‌سالهٔ وی فرمان داد تا با صدمه زدن آشکار اما بدون کشتن، او را از رقابت بر سر سلطنت حذف کند. حذف شاهزادگان از رقابت با آسیب زدن به آن‌ها به‌طور آشکار اقدامی غیرمعمول در این برهه از تاریخ نبود. افزون بر این، اخته کردن، کور کردن و گوش و زبان بُریدن نیز از جملهٔ روش‌های عادی مجازات بود. با این حال، این اقدام بی‌رحمانه مانع شاه آینده از ورود به عرصهٔ قدرت‌طلبی برای رسیدن به تاج‌وتخت ایران نشد، که این آقا محمد را در تاریخ نظام‌های سلطنتی یگانه می‌سازد. خواجه‌ها در فرهنگ‌های سیاسی متفاوت، ازجمله در جهان اسلام و چین، به موقعیت‌های قدرتمندی دست یافته‌اند، اما اینکه خواجه‌ای بتواند به مقام و قدرت پادشاهی دست یابد واقعه‌ای نادر یا حتی بی‌نظیر است. پیرامون شخصیت، دستاوردها و میراث نخستین شاه قاجار بحث و جدل‌هایی وجود دارد. نخستینِ آن‌ها به خلق‌وخوی وی ربط دارد.»

«دیگر مسئلهٔ بحث‌انگیز مرتبط با این شاه مهم‌ترین جنبهٔ میراث وی است، یعنی متحد کردن حکومت مرکزی ایران و برقراری یک فرمانروایی دودمانی بادوام. میراث وی تحت‌الشعاع عوامل کم‌اهمیت‌تری همچون گرایش به خشونت یا نقص عضو نمایان او قرار گرفته است. مهم‌ترین دستاورد او را شاید بتوان متحد کردن قاجارهای استرآباد دانست. این از پیش روشن بود که دشمنی بین دو طایفهٔ مهم قاجار در استرآباد برای خاندان وی مرگبار خواهد بود. این دو طایفه، یعنی طایفهٔ خود او قوانلو (قویونلو) از ایل آشاقه‌باش و دَولوهای یوخاری‌باش، در بخش اعظم قرن هجدهم دشمن و رقیب یکدیگر بودند. مسلماً، یکی از دلایل شکست نهایی و مرگ محمدحسن خان رقابت وی با طایفهٔ‌ دَولو بود که فعالانه به کریم خان زند کمک می‌کرد. آقا محمد پس از راه کردن دَولوها، فقط با صدور یک حکم ازدواج بین یکی از ورّاث درجه اول قوانلو و عروسی از دَولوهای واجد شرایطِ جانشینی تاج‌وتخت، آن‌‌ها را شریک نظم جدید کرد. این تدبیر چنان موفق بود که به گفتهٔ یک تاریخ‌نگار، از این برهه اعضای طایفهٔ دَولو بخشی از کارکنان موظف دربار را تشکیل دادند و بسیاری از فرماندهان نظامی ارتش شاه از آنان بودند.»

پس از دهه‌های ویرانگرِ سقوط امپراتوری صفوی، سلسلهٔ قاجار وارث دولتی تضعیف‌شده و ناکارآمد شده است و تهدید فزایندهٔ قدرت‌های امپراتوری اروپایی باعث شد که این دولت، در دو جنگ با روسیه درگیر شود و این درگیری‌ها به اوج خود رسید. مازیار بهروز در این کتاب، تاریخچه‌ای از عبور سلسلهٔ‌ قاجار از این دوران سخت را ارائه کرده است که از زمان سلطنت آقا محمدشاه شروع شده و به سلطنت فتحعلی شاه ختم می‌شود. در این بازهٔ زمانی نویسنده تلاش‌های ایران برای وحدت سرزمین و مقابله با نفوذ قدرت‌های اروپایی را نشان می‌دهد. یکی از محورهای اصلی کتاب، بررسی تلاش‌های قاجاریان در جهت وحدت دوبارهٔ ایران است. نویسنده به تحلیل نقش آقا محمدخان و چالش‌های سیاسی و نظامی ناشی از تجاوزت خارجی در این دوران نیز می‌پردازد. کتاب به تفصیل به جنگ‌های نخست و دوم ایران با روسیه از جمله جنگ‌های ۱۸۰۴ تا ۱۸۱۳ و همچنین جنگ‌های مهم بعدی پرداخته است. مازیار بهروز با استناد به اسناد تاریخی، دلایل شکست‌ها و چالش‌های نظامی ایران در مواجهه با روسیه را تحلیل می‌کند. از نظر مازیار بهروز، برخی از برداشت‌های سنتی از تاریخ ایران در دوران قاجار نیاز به بازنگری دارند. او معتقد است که باید به شکست‌های سیاسی و نظامی قاجاریان پرداخت و همچنین محدودیت‌های ناشی از فشار خارجی را نیز در نظر گرفت و نگاهی واقع‌بینانه به آن‌ها انداخت.

مازیار بهروز در کتاب ایران در جنگ به تجربهٔ دوران کودکی خود از حضور در مدرسه برای آشنایی با تاریخ ایران و رابطه با روسیه اشاره کرده است و عنوان می‌کند که همین امر کنجکاوی او را برای کشف درگیری‌های نظامی ایران و روسیه برانگیخت و فهمید که نمی‌تواند تنها به برنامه‌های‌آموزشی اتکا کند و بنابراین به تحصیل در این رشته پرداخت تا پاسخ‌های خود را بیابد. او در این کتاب به چالش‌هایی که آقا محمدخان از جانب افرادی که ادعای وراثت سلسلهٔ زند را داشتند با آن‌ها مواجه شده بود اشاره می‌کند که یکی از این افراد مرادخان بود که وانمود می‌کرد وارث بر حق این سلسله است و در ازای دریافت کمکی نظامی به روسیه پیشنهاد کنترل جنوب شرقی قفقاز را دارد. سپس نویسنده در این کتاب به مبحث شکست نیروهای مسلح ایران در برابر ارتش روسیه می‌پردازد و علت آن را نیز بررسی کرده است. پس از آن عنوان می‌کند که ایران به دنبال کمک نظامی انگلیس بود اما انگلیس متحد غیرقابل اعتماد بود و به‌رغم کمک‌های نظامی و مالی باز هم موفق نشد و ایران در برابر تهاجم روسیه آسیب‌پذیرتر شد. نویسنده در این کتاب نشان می‌دهد که چطور اقدامات روسیه و انگلیس تأثیر عمیقی بر مردم ایران گذاشت و زخم‌ عمیقی در روح جمعی آن‌ها ایجاد کرد.

• کتاب شورشیان آرمانخواه (ناکامی چپ در ایران) اثر دیگری از مازیار بهروز نویسندهٔ ایرانی- آمریکایی است. این کتاب گزارش فشرده و مستندی از تاریخ جنبش چپ مارکسیستی را در ایران از ۱۳۲۰ تا ۱۳۶۲ (که آخرین سازمان‌های مارکسیستی فروپاشید) دربر می‌گیرد. نویسنده کوشیده است با پیروی از روش‌شناسی علمی فرایند جنبش چپ و فراز و فرودهای آن را در متن تاریخ معاصر ایران گزارش کند و از آن مهم‌تر به پی‌کاوی علل ناکامی چپ در ایران بپردازد.

• کتاب تاملاتی پیرامون تاریخ شورشیان آرمانخواه در ایران اثر دیگری از مازیار بهروز نویسندهٔ ایرانی-آمریکایی است. مجموعه‌یی که پیش روی دارید، مقالات و مصاحبه‌هایی است که پس از انتشار کتاب «شورشیان آرمانخواه» ناکامی چپ در ایران، نوشته و انجام شده است. این مجموعه به زوایای ناروشن کتاب «شورشیان...» می‌پردازد و امید است که بتواند بر برخی تاریکی‌های تاریخ این دوران نور بیفشاند.