ماجرای قلب (تاریخ قلب انسان)

قلب انسان تا هزاران سال محمل نهان‌ترین رازها بود؛ هم منزلگاه روان بود و هم عضوی چنان پیچیده که حتی نمی‌شد آن را لمس کرد، چه برسد به آنکه جراحی‌اش کنند.

بعدها، از اواخر قرن نوزدهم، پزشکان اندام‌هایی را جراحی کردند که کسی حتی جرئت نداشت به آن‌ها دست بزند. در دهه‌های بعد، شاهد گشایش رازهای قلب بودیم، به‌لطف جراحان پیشگام، بیماران شجاع و حتی سگ‌های فداکار.
تامس موریس، نویسندۀ کتاب حاضر، از رهگذر یازده عمل جراحی ماژور ماجرای رشته‌ای از پیروزی‌ها، شجاعت‌های بی‌باکانه، گردن‌فرازی‌های متکبرانه، حسادت‌ها و رقابت‌ها، و نبوغ‌هایی حیرت‌انگیز را روایت می‌کند: عمل جراحی «بچۀ آبی» که باعث شد نوزادانی با خس‌خس سینه به کودکانی شاداب و سالم مبدل شوند؛ و همین‌طور اولین پیوند قلب انسان که در صدر اخبار جهان قرار گرفت. با این حال، قلب هنوز هم مقدس است: درست دقایقی پیش از یکی از عمل‌های تعبیۀ قلب مصنوعی، همسرِ بیمار از جراح پرسید که آیا شوهرش همچنان عاشقش می‌ماند.
ماجرای قلب نمایی از فراز شانۀ جراح به دست می‌دهد، و عملکردها و نارسایی‌های داخلی قلب را گزارش می‌کند. این کتاب هم داستان انسان‌ها را روایت می‌کند و هم تاریخ جسارت‌هایی که در نهایت جان میلیون‌ها نفر را نجات دادند.

تامس موریس هفده سال در بی‌بی‌سی کار کرده و برای رادیو ۴ و رادیو ۳ برنامه ساخته است. پنج سال تهیه‌کنندۀ برنامۀ در زمانۀ ما بوده و پیش‌تر در ردیف جلو، کتابِ باز و برنامۀ فیلم مشغول بوده است. حاصل فعالیت‌های مستقل روزنامه‌نگاری‌اش در نشریاتی همچون تایمز، لنست و کریکت منتشر شده‌اند. او در سال ۲۰۱۵ جایزۀ جِروود انجمن سلطنتی ادبیات را بابت آثار غیرداستانی برده است. او ساکن لندن است.

برای همین در همان ابتدا تداعیِ جراح/ سایکوپات را به‌مثابۀ مزاحی حاکی از خودکم‌بینی کنار گذاشتم. اما چرا گفت «سایکوپات»؟ فکر کردم «خودشیفته» یا «خودپرست» هم به همان اندازه بامزه است و احتمالاً حتی درست‌تر. بعد در بولتن جراحان کالج سلطنتی انگلستان تصادفاً به تحقیقی برخوردم که رک ‌و ‌راست پرسیده بود: « آیا جراحان سایکوپات هستند؟» نویسندگان مقاله ۱۷۲ پزشک را از نظر خصیصه‌های نوعیِ سایکوپاتی ــ از جمله «خودمحوری ماکیاولیستی»، «قدرت اجتماعی» و «خونسردی» ــ ارزیابی کرده بودند. در این سنجش، جراحان مقام جالب‌ توجه و بالایی به دست آوردند و تنها گروهی که توانستند جراحان را در گرایشات سایکوپاتی مغلوب سازند متخصصان اطفال بودند. نترس‌ بودن و ایمنی در برابر اضطراب از جمله خصیصه‌های شاخص جراحان است؛ خصیصه‌هایی که به‌گفتۀ پژوهشگران در شرایط دشوار «مفید یا حتی ضروری»اند.

کمی بعد، یک روز را در جوار مرجان جهانگیری، جراح پرجذبۀ بیمارستان سنت جورج در توتینگ، در اتاق عمل گذراندم. کنار متخصص بیهوشی بالاسر تخت ایستاده بودم و بهترین زاویۀ دید را داشتم و می‌دیدم که پروفسور جهانگیری چطور برای تعویض دریچۀ قلب بیمار آماده می‌شود. بخش اول جراحی دیگر تمام شده بود، قفسۀ سینۀ بیمار باز بود و من قلب بی‌حرکت و خالی را به‌وضوح می‌دیدم که موقتاً وظایفش را به یک ماشین قلب و ریه سپرده بود، ماشینی که چند قدم آن‌طرف‌تر کار اکسیژن‌رسانی و گردش خون بدن را بر عهده‌ داشت. پروفسور جهانگیری یک قیچی برداشت و با یک حرکت نرم آئورت را برید، همان سرخرگی که در حالت طبیعی اکسیژن را از قلب به تمام بدن می‌رسانَد. بی‌اختیار نفسم را در سینه حبس کردم: بی‌پروایی‌اش در جدا کردن قلب از مهارهایش تکانم داد؛ او قلب را از جزء لاینفک دستگاه بدن انسان به عضوی مستقل و مجزا تبدیل کرده بود.

چرا آن لحظه آن‌قدر برایم شوکه‌کننده بود؟ بعدتر که دیدم چطور دریچۀ آئورت مرد بیمار را تعویض کرد و آئورت را با لوله‌ای از بافت مصنوعی پیوند زد، ماجرا دستگیرم شد. آن لحظه برگشت‌ناپذیر بود، بیمار به‌کل به مهارت جراح باتجربه متکی بود و در ید قدرت او بود که بیمار از آن نمایش جراحی زنده بیرون بیاید و بار دیگر ضربان قلبش را حس کند. فقط آدمی با اعتماد مطلق به توانایی‌هایش می‌تواند آن قیچی‌ها را بردارد و جسارت ادامه دادن داشته باشد. فهمیدم این همان شجاعتی است که همۀ جراحان قلب در حرفه‌شان نیاز دارند. 

پیشگامان این عرصۀ بی‌رحم به پشتکار و مقدار قابل‌توجهی تاب‌آوری عاطفی نیاز داشتند. جای تعجب ندارد که بسیاری از آنانی که جلب این حرفۀ بی‌رحم شدند شخصیت‌هایی قوی داشتند، با عقایدی محکم و ایمانی تزلزل‌ناپذیر به توانایی‌های خود. جراحی قلب واقعاً گل سرسبد پزشکی بود: به‌راحتی فراموش کرده‌ایم که پنجاه سال پیش جراحان قلب مسحورکننده‌ترین و پردرآمدترین حرفه‌ای‌های دنیا بودند، افراد مشهوری که عکس‌شان بر جلد مجلۀ تایم درج می‌شد و با خاندان‌های سلطنتی و ستارگان سینما دمخور بودند. بعضی ثروت‌های هنگفتی به‌ دست آوردند که آن را پای امپراطوری‌های املاک یا ناوگانی از ماشین‌های لوکس می‌ریختند؛ بعضی هم درآمدهای قابل‌توجه جراحی‌هایشان را وقف بیمارستان‌های محل کارشان کردند. بسیاری‌شان افرادی مستبد و مردانی غیرقابل‌تحمل بودند که هفت روز هفته کار می‌کردند و همین انتظار را از زیردستان‌شان داشتند؛ رقابت‌های تلخ هم امری عادی بود. معمولاً هم همگی مرد بودند: این حرفه تا سال‌ها کم‌و‌بیش زیر تسلط مردان بود، قلعه‌ای برپاشده بر نابرابری که تنها در آستانۀ هزارۀ جدید اجازۀ ورود تعداد بیشتری از زنان را داد.