هزار و یکشب (5جلدی)

---

هزار و یک شب ـ اَلف لَیلَه و لِیله ـ کتابی است پیوندی و چند رگه (هیبرید)، که ریشۀ اصلی آن در کتاب هزار افسان فارسی و نیز داستان‌های هندی بوده است. پس از انتقال این داستان‌ها به جامعۀ اسلامی و عربی، بسیاری از عناصر ایرانی و هندی آن باقی ماند، و از جمله آن که داستان آغازین و زمینه‌ای کتاب همان داستانی است که هزار افسان نیز با آن آغاز می‌شده است، و حتی نام راوی داستان‌ها، شهرزاد، یک نام فارسی است. اما به مرور زمان بسیاری عناصر دیگر و عمدتاً عربی وارد داستان‌ها شد و در زمان‌های مختلف داستان‌هایی به کتاب افزوده و یا از آن کاسته شد. بدین ترتیب این کتاب، برخلاف نیاکان خود، هزار افسان و مجموعه‌های هندی و غیره، کتابی است لایه‌لایه که هر لایۀ آن در عصر و زمانی متفاوت پدید آمده اما بخش عمدۀ آن که نزدیک به هشت‌صد شب داستانی را در برمی‌گیرد نسبتاً جدیدتر است و بنا به شواهد بسیار از جمله اشاره به پدیده‌های جدیدی چون تفنگ و غیره در اواخر قرن شانزده تا اوایل هفده میلادی به صورت کتابی که اکنون در دست داریم، در آمده است.

---

کتاب هزار و یک شب برخلاف آنچه گاه تصور می‌شود تا اواخر قرن هفدهم میلادی در جهان ناشناخته بود و جهانیان کشف آن را مدیون یک کتاب‌شناس و کهن‌شناس فرانسوی، آنتوان‌گالان می‌دانند که از سوی دربار لویی چهاردهم برای شناسایی و خرید سکه‌ها و نشان‌ها و مدال‌های شرقی عازم ترکیه (عثمانی آن روز) و سپس خاورمیانه شد و با یافتن نسخه‌ای از ماجراهای سندباد بحری و ترجمه و اقتباس از آن به زبان فرانسوی و سپس تکمیل کل مجموعه زمینه‌ساز شناسایی و کشف الف لیله و لیله و باز کردن جایزۀ ابریشمین شرق به روی ادبیات و زندگی غریبان گردید. و هم او سیصد سال پیش نخستین ترجمۀ این اثر را در فاصلۀ سال 1704 تا 1715 به پایان رساند و پس از او چندین ترجمه به زبان اسپانیایی، ایتالیایی، فرانسوی، آلمانی،‌ انگلیسی و ... در اروپا انجام شد و تب داغ این کتاب سراسر جهان را فراگرفت.

از انتشار نخستین ترجمۀ هزار و یک شب (آنتوان گالان، پاریس 1704) تا امروز سیصد سال و از اولین برگردان فارسی آن (عبداللطیف تسوجی، تبریز، 1223 شمسی) بیش از صد و شصت سال می‌گذرد. در سیصد سالی که با هزار و یک شب بر جهان و اروپا گذشته، هزار و یک شب در شئون فرهنگی غرب و در نتیجه بر جهان تأثیر گذاشته و از موسیقی و تئاتر و هنر پاپ تا توریسم و آرایش و تبلیغات تجاری و کارتون‌های سینمایی و حتی در واقع‌گرایی جادویی داستان‌نویسان آمریکای لاتین چون بورخس و مارکز و اکنون نویسندگان پست‌مدرن تأثیر آن مشهود است.

در اکثر داستان‌های هزار و یک شب می‌توان نشانه‌هایی از ساز و کارها و سبک زندگی جامعۀ تجاری مصر (قاهره)، بغداد و سوریه (شام) و نیز آثار گونه‌ای فئودالیسم رو به زوال خاورمیانه‌ای، هجوم خارجیان (فرنگی‌ها) و ... را به روشنی مشاهده کرد. درست‌تر آنکه این کتاب از به هم پیوستن دست‌نامه‌ها و دفترها یا کتابچه‌های کوچک و بزرگی حاصل شده که در میان قصه‌گویان و معدودی کم‌سواد که در آن دوران خواندن (و نوشتن) می‌دانستند، دست‌به دست می‌گشته است و برخی ترجمه‌های آن قصه‌ها و کتابچه‌ها نخست به اسپانیایی و ایتالیایی و سپس به زبان‌های دیگر از جمله آلمانی و فرانسوی درآمده بود و به شب‌های عربی و غیره شهرت یافته بود.

زبان کتاب نه عربی فصیح و بلیغ بلکه زبان مردم کوچه و بازارهای عراق و مصر و شام در اواخر قرون وسطا است که برای افراد مسلط بر زبان‌های آن دوران و زبان‌شناسان عرب تشخیص جغرافیایی قصه‌ها -اینکه قصه بغدادی است یا مصری یا شامی و... ـ از طریق زبان و واژه‌ها و نحو آن‌ها، ممکن است. این زبان آمیخته‌ای است از عرب و معرّب با واژه‌های فارسی بی‌شمار، واژه‌های یونانی و لاتین و اصطلاحات عامیانه عرب، و نیز واژه‌هایی از زبان‌های دیگر از قبیل ترکی و مغولی. حذف بدون قرینۀ ضمایر منفصل (و نام شخصیت‌ها)، نارسایی و ابهام در کلام، قافیه کردن یا سجع‌پردازی غلوآمیز و افراط کارانه که بوی بذله و دست انداختن می‌دهد، گاه حوصلۀ خواننده و نیز فهم داستان را به تنگنا می‌افکند و نه تنها غیرعرب‌های آشنا به عربی بلکه خوانندگان عرب را سردرگم می‌کند.

نثر کتاب برخلاف نثر مترجمان از گالان تا لِین و پِین و تَسوجی و نیز نثر ترجمۀ حاضر، در بسیاری از قصه‌ها نثری یکنواخت است که نویسندۀ قصه‌گوی آن، نثر را با توسل به سَجع و بذله‌گویی و توصیف‌های با آب‌وتاب و تکرار و شاخ و برگ (مشخصۀ سبک باروک و بِرلِسک) به خورد خواننده می‌دهد. زبان تنها در برخی قصه‌ها قوتی دارد که به‌ نظر می‌آید مربوط به نویسندۀ اصلی همان قصه باشد و نه تدوینگر. مثل حکایات حیوانات و چند قصۀ دیگر.

شعرها و نظم‌های موجود در کتاب نیز دوگونه است: اشعار سست و لوس و عامیانه، اشعار زیبای طنزآلود (از جمله چند بینی از ابونواس)، تا شعرهای زیبای شاعران عرب از شاعران پیش از اسلام تا حریزی شاعر قرن دوازدهم میلادی (ششم هجری).

ماجراهای هزار و یک شب نیز همه از سفر آغاز می‌شود. شاه‌زمان به قصد دیدار برادرش شهریار از سمرقند بار سفر می‌بندد و برای آوردن هدیه‌ای که با خود نیاورده در لحظۀ رفتن به قصر بازمی‌گردد و از آنچه در سرای او می‌گذرد (خلوت کردن ملکه با غلامک سیاه) آگاه می‌شود و سفر بیرونی او به سفری اندرونی (به درونِ خویش) ‌دگرگون می‌شود. شاه‌زمان در طول این سفر، سفری دور و دراز و رنجبار به روان و در حقیقت ضمیر خویش دارد، با پی بردن به این نکته که پادشاه نادان به درونِ (خوابگاهِ) خویش پادشاهی را نشاید زیرا چون کسی از خود بی‌خبر باشد چگونه می‌تواند بر اوضاع و مقدرات کشور و احوال شهروندان (رعیب)‌ آگاه شود، از خود به خود سفر می‌کند. این سفر آگاهی برادر وی شهریار را نیز در پی دارد. و سرانجام با سفر به درون (حرمسرای خویش) شهریار نیز از جرثومۀ چرکین و تبهگن روان خود و تباهی شهر و سرزمین خویش آگاهی می‌یابد و باز دو برادر سفری دیگر در پیش می‌گیرند و این سفر از همه مهم‌تر است. منزلی میانۀ منزل اول و منزل آخر که قصه‌گویی شهرزاد است.

دو برادر با گفتن این جمله که:‌ «ما را شهریاری نشاید [ترجمۀ تسوجی]» یا به روایت نسخۀ بولاق 2 [یکی از منابع اصلی ترجمۀ حاضر]: «... راه سفری بی‌مقصد در پیش گیریم و تا آن هنگام که کسی را نبینیم که این ماجرا بر او نیز گذشته باشد، سلطنت ما بیهوده است و مرگ هر آینه برای ما از زندگی بهتر خواهد بود». به نفس یا ذهن خویش سفر می‌کنند. پایان این سفر، رهاوردی تلخ دارد یعنی آموزۀ غلط بازمانده از جامعه‌های کاستی «یا منطقِ نرینه محور» که «زنان همه پلید و نادرست‌اند». اما خود این خطا میانجیِ رسیدن به سنتزِ «برخی مردان و برخی زنان به پلیدی گرایش دارند» می‌انجامد. 

پس از این سفر شاه زمان به سکوت و انزوا، سرزمین فراموشی می‌پیوندد و در هیچ لحظه‌ای از شب‌ها و روزهای داستانی نام و نشانی از او نیست. شاه‌زمان اینجا نمادی لفظی از خود «زمان» است که با ناپدید شدن او زمانِ تقویمی و خطی به زمان افسانه‌ای و دوری بدل می‌گردد.

از این گذشته، سفر، موضوع بیش از نیمی از قصه‌های هزار و یک شب است. این سفرها به انگیزه‌های گوناگون (جست‌وجو، مأموریت دیوانی، تجارت، رهایی از افسردگی و گاه سفر برای سفر) با وسایل نقلیۀ گوناگون از جادویی (پریان و دیوان پروازگر، تخت پرنده) تا وسایل مکانیکی (اسب پرنده، کشتی، چهارپایان) انجام می‌شود. پایان هزار و یک شب نیز با پایان یک سفر،‌ سفر «معروف پینه‌دوز» از قاهره به ناکجاآباد و از گدایی به پادشاهی و نیز سفر شهریار از سطوت پادشاهی به کسوت شوهری و فرزندپروری یا پدری خانواده و شهروندان است. 

ترجمۀ جدید هزار و یک شب که اینک پیش روی شماست، بر اساس نسخه‌های معتبر عربی و به پشتوانۀ تجربه‌های مترجمان اروپایی از جمله گالان فرانسوی، برتون انگلیسی و دیگران فراهم آمده است. مترجم در ترجمه ضمن استفاده از حداکثر ظرفیت زبانی و واژگانی فارسی سعی کرده است نثر هم حال و هوای نثر کهن را داشته باشد و هم با نثر فارسی نوشتاری امروز بیگانگی نکند و از آن‌جا که الف لیله و لیله اثری به زبان فاخر ادبی نیست و در مرز میان ادبیات کلاسیک و پسا کلاسیک قرار دارد و مخاطب آن همۀ مردم بوده‌اند، زبان و نثر داستان‌ها در برخی قصه‌ها که کتابی مستقل بوده‌اند و سپس بدون تغییر درون این اثر گنجانده شده‌اند، با داستان‌های نوشته شده به زبان سوقه (اهل بازار) تفاوت دارند. 

مترجم ضمن حفظ سبک وسیاق زبانی قصه‌های اخیر از عامیانه‌نویسی غلوآمیز خودداری کرده است.

هزار و یک شب ره‌آورد سفر قصه‌ها، فرهنگ‌ها و تمدن‌ها است و پس از اودیسۀ هومر تنها اثر داستانی جهان است که یک سره از سفر پدید آمده. کتابی که بیشتر بخش آن در مسیر حرکت کاروان‌ها و کشتی‌ها و در کاروان‌سراها، میدان‌ها، بازارها و معرکه‌های قصه‌گویان خلق و نقل شده و دهن به دهن گشته و افسانه‌ها و قصه‌ها را با فرهنگ‌هایِ مندرج در آن‌ها جابه‌جا و نسل‌ به نسل انتقال داده و سرانجام در فاصلۀ ده قرن دفتر به دفتر گردآوری و بازنوشت شده است.