فصوص‌الحکم

گویا روایتی هست از حضرت صادق که فرمود «تَزْعَمُ النَّمْلَةُ أَنَّ لِلَّهِ زُبانیتَیْن» مورچه بر آن باور است که خداوند هم دو تا شاخک دارد.مورچه خداوند را به شکل موجودی شاخک دار تصویر میکند و از تصور خداوندی که مثل او دو تا شاخک نداشته باشد عاجز است. از دیدگاه مورچه نداشتن شاخک نقصی است و مورچه نیز مانندِ هر کس دیگر خدای ناقص را قبول ندارد.

این در واقع همان معنی است که ایمانوئل کانت گفته و بحث دربارهٔ ماوراء الطبیعه را به لحاظ بن بستی که وجود دارد و نفی یا اثبات آن از راه عقل میسر نیست عبث دانسته است.

در عرف صوفیه مقصود از غیرت این است که حق تعالی دوست ندارد که بندگان او معبود و یا محبوبی جز او داشته باشند و یا سر او را هویدا سازند

چنانکه سایه از شخص است و به سوی او باز میگردد عالم نیز از حق است و به سوی او باز میگردد عالم از اوست و به اوست و جز او چیز دیگری نیست که «لَیْسَ فِى الدّارِ غَیْرُهُ دَیَّار»

پس مباد که به عقیدۀ مخصوصی مقید باشی و عقاید دیگر را منکر شوی که در آن صورت بسیار چیزها از دست خواهی داد، بلکه از علم به آنچه در واقع هست محروم خواهی ماند. پس خود را در حکم هیولی قرار بده که صورت کلیه معتقدات را پذیرا گردد، زیرا خدای تعالی وسیع تر و بزرگتر است از آن که اعتقادِ معینی او را در حصار خود گیرد.

عالم سایهٔ حق است و ما از وجود حق فقط آن مقدار که سایه اش را می بینیم ادراک میکنیم ادراک مستقیم و بلاواسطه از حق نداریم. سایه ای میبینیم و میدانیم که کسی هست که این سایه از اوست.

از سایه همین قدر میتوان فهمید که صاحب سایه ای هست از عالم نیز که سایه حق است جز همین مقدار نمی توان فهمید.

پس عمل به وعده که گذشت و آمرزش گناهان باشد برخدا حتم است اما عمل به وعید یعنی مؤاخذه گناه کاران حتم نیست وعید الهی برای ترسانیدن مردم است چنان که در قرآن فرموده است «ذلِکَ یُخَوِّفُ اللهُ بِهِ عِبادَه» به آن میترساند خداوند بندگان خویش را). و باز فرموده است «وَ ما نُرْسِلُ بِالآیاتِ إِلَّا تَخویفا» (نفرستیم آیتها را مگر برای ترسانیدن)