شبهای روشن (جیبی)

---

من جایی نداشتم بروم و کاری هم نداشتم که برای آن پترزبورگ را ترک کنم. حاضر بودم که همراه هر یک از این گاری‌ها بروم، با هر یک از این آقایان محترم و خوش‌سر و پز سوار کالسکه بشوم و شهر را ترک کنم اما هیچ‌کس، مطلقا هیچ‌کس، دعوتم نمی‌کرد؛ انگاری همه فراموشم کرده بودند، مثل این بود که همه‌شان مرا حقیقاً بیگانه می‌شمردند.

---

رمان شبهای روشن که در سال 1848 منتشر شد، یکی از اولین آثاری فئودور داستایوفسکی است. تصادفی نیست که این رمان در شهر خود نویسنده، سن‌پترزبورگ، می‌گذرد، شهری که نویسنده جوانی خود را در آنجا گذرانده است. داستایوفسکی افتخار بزرگ ادبیات جهان است و هر کشوری که نویسنده‌ای چون او داشته باشد، به خود می‌بالد. در قدرت آفرینش ادبی داستایوفسکی جای هیچ پرسشی نیست. در ادامه این مقاله شما را با داستان شبهای روشن و داستایوفسکی بیشتر آشنا خواهیم کرد.

این اثر حاوی مضامین عمیق اگزیستانسیالیسم است. داستایوفسکی، نویسنده روسی، بر اندیشه و تفکر بسیاری از فیلسوفان و نویسندگان دوره متأخر، از جمله سارتر و هایدگر که به استادان سبک اگزیستانسیالیسم شهرت دارند، تأثیر گذاشته است. داستایوفسکی در بیشتر کتاب‌هایش عقیده دارد عشق با زندگی انسان پیوند عمیقی خورده است و عشق است که می‌تواند حقیقی‌ترین شادی‌ها را نمایان کند و عمیق‌ترین زخم‌ها را شفا دهد. 

شب‌های روشن جزو اولین نوشته‌های داستایوفسکی است در نتیجه، کمتر از دیگر آثار او شامل ویژگی‌های اصلی آثار داستایوفسکی است. بر خلاف دیگر آثار او، شخصیت اصلی و راوی این داستان، فردی شاد است. ویژگی‌ای که به‌ندرت در آثار او یافت می‌شود، برای همین این کتاب را خام‌ترین کتاب او می‌دانند اما بااین‌وجود هنوز کتابی عالی با داستانی عالی است که بهترین دریچه برای آشنایی با داستایوفسکی و سبک داستان‌نویس و طرز فکر و عقاید و روشن‌بینی‌های اوست. 

داستان این کتاب، داستان کلیشه‌ای مردی است که عاشق دختری شده که دلداده مرد دیگری است. بااین‌وجود، داستایوفسکی در سبک تکرارنشدنی خود، آن را باظرافت و طراوت خاصی بیان می‌کند که از داستان یک اثر منحصربه‌فرد می‌سازد. روایت داستان مخاطب را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. گویی که در یک منظره رؤیایی نشسته‌ایم چرا که داستان در زمان شب‌های سپید روسیه رخ می‌دهد. هرسال در اوایل تابستان پدیده‌ای در روسیه رخ می‌دهد که با عنوان شب‌های سفید مشهور است. در این زمان شب‌ها نیز هوا روشن است و حالتی شبیه به گرگ‌ومیش دارد. سن‌پترزبورگ بهترین مکان برای دیدن پدیدة شبهای سفید است زیرا در نزدیک‌ترین مکان نسبت به دایره شمالی زمین قرار دارد. در این حالت، خورشید به طول کامل غروب نمی‌کند و آسمان تا ساعت‌ها در حالت گرگ‌ومیش باقی می‌ماند و درخششی شفق‌گونه دارد. نام اصلی کتاب «nuits blanches» اصطلاحی است که علاوه بر معنای علمی ذکر شده، اشاره به‌نوعی بی‌خوابی شبانه دارد که با سرگردانی‌های شبانه راوی همسو شده و بیش‌ازپیش حالت توهم بین بیداری و خواب، و رؤیا و واقعیت را القا می‌کند. 

از مهم‌ترین نکات شب‌های روشن، بی‌نام بودن شخصیت اصلی آن است. ما با همه چیز زندگی یک مرد آشنا می‌شویم جز نامش. داستایوفسکی چنان ماهرانه مرد جوان را توصیف می‌کند که بی‌اطلاعی از اسم او لحظه‌ای خواننده را اذیت نمی‌کند. داستایوفسکی این رمان را پیش از تبعید به سیبری نوشته است به همین خاطر بلوغ دیگر آثار او را ندارد. اما خواننده می‌تواند از آن به‌عنوان یک عاشقانه کوتاه و خواندنی و متفاوت لذت ببرد. 

داستان دربارۀ راوی جوان (و طبق معمول نوشته‌های داستایوفسکی: بی‌نام) است که عاشق خیال‌پردازی است. او تنها در خانه‌ای در سن‌پترزبورگ زندگی می‌کنند و ازقرارمعلوم هیچ دوست و خانواده‌ای ندارد و تمام عمرش را بدون ارتباط خاصی با دیگران سر کرده است...فقط خدمتکار مسنی به نام ماترونا و چند رهگذر که هرازگاهی در راه محل کار، سلامی با آن‌ها می‌کند. او تنها در خیالات خودش هر روز و هر ساعت با دیگران ارتباط برقرار می‌کند. 

راوی داستان، یک شب با دختری جوان به نام ناستنکا آشنا می‌شود. دختر یتیم است و پیش مادربزرگ بداخلاقش زندگی می‌کند. گویی دخترک و راوی به یک اندازه تنهایند ... این دو فوراً با هم دوست می‌شوند و این دوستی، دست‌کم از طرف راوی، خیلی زود، یعنی در چهار شب و یک روز، به عشق بدل می‌شود. غافل از اینکه ناستنکا نامزد مردی دیگر است. جوانک می‌کوشد دل دختر را به دست بیاورد اما در آخرین لحظات نامزد دختر از سفر طولانی‌اش بر می‌گردد و رویای عشق پاک جوان خیال‌باف به قهقرا کشیده می‌شود. جوان از خواب مستی عشق بیدار می‌شود و به انزوای خود بر می‌گردد. نبوغ داستایوفسکی در اینجا، زمانی که خلائی که شخصیت اصلی داستان در آن دست‌وپا می‌زد را پاره می‌کند، آشکار می‌شود. قهرمان از سازگاری با واقعیت زندگی روزمره عاجز است و در احساس تنهایی و ناکامی فرورفته است. سبک او در این داستان بسیار ساده ولی روشن و پر احساس داستایوفسکی، تمام لرزش ها و دلهره های درونی را بازتاب می‌دهد.

من یک آدم خیال‌باف هستم. من آن‌قدر کم از زندگی واقعی‌ام می‌دانم که نمی‌توانم به تولد دوباره چنین لحظاتی در رؤیاهایم کمک کنم؛ زیرا این لحظات ناب چیزهایی هستند که من به‌ندرت آن‌ها را تجربه کرده‌ام. من می‌خواهم در تمام شب، کل هفته و کل سال، در رؤیاهایم تو را آرزو کنم.

این کتاب یکی از ساده‌ترین کتاب‌های داستایوفسکی محسوب می‌شود اما هم‌زمان ویژگی‌های داستان‌نویسی داستایوفسکی را در دل خود دارد. اگر در تلاشید که بیشتر با داستایوفسکی و آثار او آشنا شوید، بهتر است کار خود را از این کتاب شروع کنید.

زندان بر روی سلامت، افکار، شخصیت و عقیده‌های داستایوفسکی تأثیر به سزایی گذاشت. او در زندان اولی حمله صرع را تجربه کرد و همچنین نگرش سیاسی‌اش تغییر یافت و موضع رادیکال سوسیالیستی‌اش را که منجر به دستگیری‌اش شده بود رها کرد و دیدگاهی محافظه‌کارانه نسبت به ارزش‌های سنتی اتخاذ نمود. زندان و سیبری زندگی داستایوفسکی را تغییر داد. کار های که او قبل و بعد از تبعیدش نوشته، تفاوت فاحشی دارند. او با رویکرد چند صدایی داستان می‌نویسد و با لحنی متضاد بین شخصیت هایش، مقاهیم مختلفیرا بیان کرده و به خوانندگانش یاد می‌دهد از قضاوت های ساده انگارانه عبور کنند. 

دیدگاه خوانندگان او پیش و پس از خواندن آثارش، بسیار متفاوت است. آنها یاد میگیرند با دیدگاه های جدیدتر و منطقی قوی تر داستان های او را تحلیل کنند و همین موضوع باعث می‌شود هر فردی با هر نبوغی و هر سطح هوش اجتماعیی بتواند آثار او را بخواند و با بینش های فکری عمیق و مسائل وجودیی که او مطرح می‌کند، درگیر شود. داستایوفسکی بیشتر به خاطر سبک مخصوصش معروف است. توانایی او در بیان روانشناسانه‌ی احساسات ظریف افراد شکست خورده و باز تولید وجود افراد مهجور جامعه به گونه ای وحشتناک و واقعی تنها ویژگی کار داستایوفسکی است. داستایوفسکی را پیرو راه گوگول می‌دانند. داستایوفسکی شیفته گوگول بود و این امر بر کسی پوشیده نیست. 

او همواره توجهش را به طبقه پایین جامعه میداد و محیط محقر و زندگی مملو از سختی آنها را به تصویر میکشید. تنها تفاوت میان آن دو لحن کارناوالیستی (هر نوع کنش از سوی توده مردم را می‌توان کارناوال نامید.) و اغراق شده او در بازتاباندن یا توصیف کردن عذاب‌های اعضای طبقات پایین جامعه است. داستایوفسکی سرانجام در سال 1881 و بعد از ابتلا به بیماری‌های مختلفی مثل سل و برونشیت مزمن بر اثر خون‌ریزی ریه درگذشت.

کتاب شبهای روشن از سایت Goodreads امتیاز 4.01 و از سایت Amazon امتیاز 4.5 از 5 به دست آورده است. 

تا به امروز، فیلم‌های متعددی از شب‌های روشن اقتباس شده است. یکی از این فیلم‌ها به کارگردانی فرزاد موتمن با بازی مهدی احمدی و هانیه توسلی است. از دیگر اقتباس‌های برجسته می‌توان فیلم ایتالیایی «شب‌های روشن» (محصول 1957) لوکینو ویسکنتی را مثال زد.

خوانایی کتاب و روان بودن 
شب‌های روشن کتاب بسیار روانی است. به جز اسامی سخت روسی که ویژگی مشترک ادبیات روس است، کتاب بسیار خوش‌خوان و ساده‌ای است.

مدت زمانی که طول می‌کشد بخوانی
یک خواننده خوش‌خوان با سرعت مطالعه 250 کلمه در دقیقه چیزی حدود 6 ساعت و 12 دقیقه طول می‌کشد تا کتاب شب‌های روشن را مطالعه کند. 

شرایط تهیه کتاب و مقایسه با نسخه صوتی و الکترونیکی 
از کتاب شبهای روشن نسخ الکترونیک و صوتی متفاوتی وجود دارد که برخی از آنها به‌صورت رایگان در دسترس هستند. 

مقایسه چاپ‌های مختلف و نشرها 
کتاب شب‌های روشن در ایران چندین بار چاپ شده است. انتشارات «ماهی» با ترجمه «سروش حبیبی»، انتشارات «امیرکبیر» با ترجمه «پرویز همتیان بروجنی»، انتشارات «عطر کاج» با ترجمه «سوگند اکبریان»، انتشارات «کتاب کوله‌پشتی» با ترجمه «هانیه چوپانی»، انتشارات «روزگار» با ترجمه « نسرین مجیدی» و ...