آیینه جام

---

آیینۀ جام، پژوهشی ادبی از عباس زریاب خویی ادیب، مترجم و پژوهشگر ایرانی است که در سال 1368 منتشر شد. دکتر عباس زریاب خویی در کتاب آیینۀ جام به تببین معانی برخی ابیات و الفاظ دشوار دیوان حافظ روی آورده است. او با استفاده از دیوان حافظ با تصحیح دکتر خانلری به شرح مشکلات دیوان حافظ پرداخته و آن را از ابعاد گوناگون مورد بررسی قرار داده است.

---

شکی نیست که حافظ یکی از ماندگارترین و مشهورترین شاعران تاریخ است. این غزلسرای بزرگ در قرن هشتم هجری زندگی می‌کرد و «لسان الغیب»، «ترجمان الاسرار» و «سلطان الشعرا» از القابی است که پس از مرگ به او نسبت داده‌اند. دیوان حافظ شیرازی بارها به زبان فارسی و زبان‌های دیگر دنیا چاپ شده است اما شاید برای بسیاری درک معنای غزلیات حافظ بسیار مشکل باشد.

از همین رو است که  نویسندگان و فاضلان بزرگی مثل سید محمد فروزان، دکتر محمدعلی اسلامی ندوشن، دکتر نصرلله پورجوادی، احمد سمیعی، سعیدی سیرجانی، دکتر حسینعلی هروی، دکتر دادبه و دکتر بهاءالدین خرمشاهی مقاله‌های بسیاری درباره حافظ و شرح اشعارش در مجله‌های معتبر کشور به چاپ رساندند و بسیاری از نویسندگان کتاب‌های زیادی در باب تفسیر اشعار او نوشتند. دکتر عباس زریاب خویی نیز یکی از این پژوهشگران برجسته است که در کتاب آیینۀ جام معانی برخی ابیات دشوار حافظ را توضیح داده است.

عباس زریاب خویی در هفت سالگی پس از ختم قرآن و رفتن به مکتب‌خانه با حافظ آشنا شد. در مکتب‌خانه‌های قدیم رسم این بود که کودک پس از آشنایی و تلاوت قرآن کریم با گلستان سعدی و حافظ آشنا شود. البته کودک در آن سن و سال معانی آن‌ها را نمی‌فهمید اما می‌گفتند کودک این دو کتاب را در هفت سالگی می‌خواند و در پنجاه سالگی می‌فهمد.

در هر صورت، او پس از رفتن به مدرسه درس گلستان و حافظ را فراموش کرد تا آن‌که در سال اول دبیرستان دبیری دانشمند به نام رحمت‌الله خان کلانتری او را با نثر سعدی و قائم مقام فراهانی و شعر حافظ آشنا کرد. آقای کلانتزی از هم دوره‌های آقای دکتر رعدی آذرخشی شاعر توانای معاصر بود. پس از آن بود که زریاب خویی با کتاب سخن و سخنوران مرحوم فروزانفر آشنا شد و مطالعۀ این کتاب باعث شد او به اشعار فردوسی، فرخی، رودکی و منوچهری علاقه‌مند شود.

سپس زریاب‌ خویی به سراغ ادبیات عرب رفت و مدت‌ها از ادبیات فارسی دور ماند اما اشعار سعدی و فرخی را به‌خاطر آسانی و روانی به اشعار شعرای دیگر ترجیح می‌داد. تا این‌که در سال 1327 زمانی که زریاب خویی در کتابخانۀ مجلس شورای ملّی کار می‌کرد و به دلیل مصیبتی ناگوار اندوهگین بود، مرحوم محمد عنقا از کارمندان قدیمی مجلس از ظاهر او پی به آشفتگی درون او می‌برد، در کنار او می‌نشنید و سعی می‌کند او را تسلی دهد و این دو بیت از حافظ را برای او می‌خواند:
دلی که غیبت نمایست و جام جم دارد   ز خاتمی که دمی گم شود چه غم دارد
نه هر درخت تحمّل کند جفای خزان   فدای همّت سروم که این قدم دارد

در آن زمان زریاب خویی عمیقاً این دو بیت حافظ را درک می‌کند و برایش دلنشین است. برای همین مصمم شد تا بقیۀ غزل‌های حافظ را نیز بخواند و هم‌زمان آقای دکتر تقی تفضّلی که معاون وقت کتابخانه بود نسخه‌ای از دیوان حافظ به تصحیح مرحوم محمد قزوینی به او هدیه کرد و همین تصادف عجیب باعث شد که زریاب خویی تمام روح و توان خود را به حافظ اختصاص دهد. او متوجه شد که بسیاری از ابیات حافظ همچنان برایش مشکل، غریب و نامأنوس است بنابراین شروع به جست‌جوی معانی اشعار حافظ از شعرا و نویسندگان کرد و به سراغ روش مقایسه و تطبیق رفت.

زریاب خویی روش مقایسه و تطبیق اشعار حافظ با معانی را ابتدا با نسخۀ حافظ چاپ قزوینی شروع کرد اما پس آن‌که دکتر پرویز ناتل خانلری چاپ جدید دیوان حافظ را بر پایۀ مقایسه و تطبیق نسخ قدیمی‌تر از نسخ مورد استفادۀ قزوینی به چاپ رساند، این نسخه را مأخذ و مدرک خودش قرار داد. طی این سال‌ها بسیاری در مورد اشعار حافظ جست‌وجو و تحقیق کردند و مشاجرات قلمی شدت یافت. عده‌ای مثل زریاب خویی به معنای لفظی و لغوی اشعار حافظ پرداختند و عده‌ای دیگر مانند مرحوم دکتر محمود هومن تلاش کردند تا اندیشۀ حافظ را مدنظر قرار دهند.
در هر صورت زریاب خویی تحقیقات خودش را بر اساس دیوان حافظ به چاپ دکتر خانلری ادامه داد. زریاب خویی در آیینۀ جام گاهی به معانی بعضی از ابیات و الفاظ دشوار حافظ پرداخته است و گاهی بعضی از مفاهیم را توضیح داده و گاهی نیز به تأویل و تفسیر روی آورده است. 

• پیشگفتار
• مقدمه
• آیینۀ اسکندری
• آیینۀ اوهام
• آبخور
• آینه‌داری
• آینۀ وصف جمال
• آیت عذاب
• ارتفاع عیش
• افشای راز خلوت
• بار جهان و دل ضعیف
• بزم دور
• بستن
• بنت‌العنب
• بیماری صبا

«شعر منادی آزادی روح انسان است. انسان در عمق روح خود خویشتن را آزاد حس می‌کند. این احساس آزادی شدید است و با هستی انسان درهم آمیخته است. انسان می‌خواهد با هر چه در او هست، از میل و شهوت و غضب و عطوفت و عشق و تصرّف و تسلّط، ظهور کند و بسط یابد و می‌خواهد با همۀ نیرویش موانع این ظهور و گسترش را از میان بردارد. این خواست که از آن به اراده تعبیر می‌شود با مفهوم آزادی و اختیار از لحاظ مصداق و تحقّق یکی است و انسان به یک معنی اراده است و اراده اختیار است و اختیار آزادی است. اما انسان تنها همین خود نیست، انسان شاملتر و فراگیرتری هم هست که در عین ذهنی بودن و انتزاعی بودن حقیقت خارجی هم دارد و آن جامعه است. جامعه که می‌توان آن را انسان عام و انسان گروهی خواند، مانع بزرگی در راه تحقّق فرد و گسترش اختیار و آزادی اوست. جامعه یا انسان عام و گروهی بندها و زنجیرهائی برای دربند کردن آزادی انسان و ارادۀ او تهیه کرده است که همان دین و اخلاق و سنن و آداب و قوانین اجتماعی است.»

«تا چه بازی رخ نماید بیدقی خواهیم راند
عرصۀ شطرنج رندان را مجال شاه نیست
در این بیت هم کلمات معانی عادی خود را رها کرده است و در فضائی وسیعتر و پهناور و در بُعد مجرّد افلاطونی فقط با مثال‌ها و نمادهای افلاطونی سروکار دارد. بازی آن بازی و لعب سرگرم‌کننده نیست، بیدق آن مهرۀ عاج یا چوبین نیست، عرصۀ شطرنج آن نطع و تختۀ هشت در هشت نیست و رند آن قمار باز لاابالی نیست و شاه آن مهرۀ اصلی شطرنج و فرد بظاهر نیرومند و در باطن زبون نیست. مواد جسمانی در این بیت رقیقتر و دقیقتر شده است تا آنجا که به صورت هوائی لطیف و بخاری رقیق به فضای بالای رسیده و بر همۀ بازی‌ها و بیدق‌ها و عرصه‌های شطرنج و شاهان و فرزینان سایه افکنده است و مفاهیمی پیدا کرده که بر همۀ مکانها و زمانها گسترده است. این بیت از زمان بیرون شده و تباهی ناپذیر و بی‌زمان و جاویدان است.»

«خرابات هم از کلمات رمزی و نمادی در شعر حافظ است. سنائی و عطار و حافظ این کلمه را از معنی پست و حقیر و زشت آن تجرید کرده و مفهوم بسیار عالی و شریف به آن بخشیده‌اند. این هم قدرت شاعر را در تصرّف در معانی می‌رساند و هم توانائی او را در تصرّف در نفوس و افکار مردم نشان می‌دهد. خرابات به گواهی جمیع نصوص و متون تاریخی جایگاه عیّاشان و هرزه‌گردان و بدکاران و مقامران بوده است. لفظ خرابات هم این معنی را تأکید می‌کند، یعنی از لحاظ اخلاقی ویران‌ترین و پست‌ترین جائي بود که ممکن بود در شهری پیدا شود؛ هم خراب از لحاظ ظاهری، زیرا مقررات اجتماعی اجازه نمی‌داد که چنین جائی در محل معتبر و مرغوبی باشد و بنای خوب و آبادی داشته باشد، و هم از لحاظ معنوی زیر محل فساد و تباهی و خرابی بوده است. حافظ و شاعران پیش از او با پیوندی معناشناسی و با یک دستکاری ماهرانه که تنها از لفوس ابداع‌گر و خلاق ساخته است خرابات را به آرامانشهر و مکانی مقدس و آباد و معمور از جهت معنوی و روحانی تبدیل کرده‌اند.»

آیینۀ جام اثری گران‌بها و ارزشمند است تا بتوانید به شکلی متفاوت با اشعار حافظ آشنا شوید.

کتاب آیینۀ جام در مراسم کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان کتاب برگزیده معرفی شد.

نشر علمی کتاب آیینۀ جام از عباس زریاب خویی را منتشر کرده است.

در انتها پس از آنکه صفحه‌آرائی کتاب آیینۀ جام به پایان رسید، کتاب به درخواست نویسنده از نظر حافظ‌شناس آقای بهاءالدین خرّمشاهی گذشت. در قسمت پایانی کتاب، نقد ایشان دربارۀ برخی ابیات به چاپ رسیده است.

- از کوچۀ رندان اثر دکتر عبدالحسین زرین‌کوب است که اولین بار در سال 1349 به چاپ رسید. این کتاب جامع‌ترین اثر برای شناخت اندیشه و زندگی حافظ است.

- مکتب حافظ (۲ جلدی) اثر دکتر منوچهر مرتضوی که یکی از شاخص‌ترین و قدیمی‌ترین طرح‌های مطالعاتی در زمینۀ شناخت حافظ و اشعار او است. 

- حافظ‌نامه (۲ جلدی) اثر بهاءالدین خرمشاهی نویسنده، مترجم، فیلسوف، شاعر و حافظ پژوه است. او در این دورۀ دو جلدی دویست و پنجاه غزل از دیوان حافظ به تصحیح غنی قزوینی را از جهات دشواری، پیچیدگی، نمادشناسی، تفسیر و سخن‌شناسی حافظ بررسی کرده است.