زمین سوخته

---

بخشی از کتاب زمین سوخته:
«روزهای آخر تابستان است. خواب بعدازظهر سنگینم کرده است. شرجی هنوز مثل بختک رو شهر افتاده است و نفس را سنگین می‌کند. کولر را خاموش می‌کنم و از اتاق می‌زنم بیرون. آفتاب از دیوار کشیده است بالا. صابر، کنار حوض، رو جدول حاشیۀ باغچه نشسته است و چای می‌خورد. مینا، شیلنگ را گرفته است و دارد اطلسی‌ها را آب می‌دهد. بوی خوش گلهای اطلسی، تمام حیاط را پر کرده است. چمباتمه می‌زنم لب حوض و دو کف آب می‌زنم به صورتم. صدای مادر را می‌شنوم. تو ایوان نشسته است پای سماور.»

---

جنگ ایران و عراق یا جنگ هشت ساله را در ایران با نام‌های جنگ تحمیلی و دفاع مقدس نیز می‌شناسیم. این جنگ طولانی‌ترین جنگ متعارف در قرن بیستم میلادی و دومین جنگ طولانی بعد از جنگ ویتنام در همین قرن بود. جنگ تحمیلی از 31 شهریور 1359 با حملۀ عراق به ایران شروع و تبدیل به یک جنگ تمام عیار شد. زمین سوخته رمانی از احمد محمود است که اولین بار در سال 1361 منتشر شد. این کتاب در سبک رئالیسم یا واقع گرایانه نوشته شده و حاصل تجربیات خود نویسنده از دوران جنگ تحمیلی است. احمد محمود که خودش زادۀ اهواز است در این کتاب به شرح جنگ ایران و عراق پرداخته است و فضای شهر اهوازِ درگیر جنگ با عراق را توصیف می‌کند.

رمان زمین سوخته اثر احمد محمود کتابی دربارۀ جنگ و جنگ‌زدگی است. در این کتاب در مورد جریانات سه ماه اول جنگ ایران و عراق می‌خوانیم و نویسنده در آن به توصیف شهر اهواز در بحبوحۀ جنگ می‌پردازد. محرکۀ اولیۀ محمود از نوشتن این کتاب، مرگ برادرش در جنگ بود. او وقتی خبر مرگ برادرش را می‌شنود تصمیم می‌گیرد به جبهه برود و آن‌جا تازه با چهرۀ واقعی جنگ روبه‌رو می‌شود و تصمیم می‌گیرد تجربیاتش را در کتاب زمین سوخته با خوانندگان به اشتراک بگذارد. 

انگیزۀ نویسنده از نوشتن این کتاب
«وقتی خبر کشته شدن برادرم را در جنگ شنیدم، از تهران راه افتادم رفتم جنوب. رفتم سوسنگرد، رفتم هویزه. تمام این مناطق را رفتم. تقریباً نزدیک جهبه بودم. وقتی برگشتم واقعاً دلم تلنبار شده بود. دیدم چه مصیبتی را تحمل می‌کنم. اما مردم چه آرام‌اند. چون تا تهران موشک نخورد جنگ را حس نکردند. دلم می‌خواست لااقل مردم مناطق دیگر هم بفهمند که چه اتفاقی افتاده است. همین فکر وادارم کرد که زمین سوخته را بنویسم.»

زندان، تبعید، کودتای 28 مرداد، خروج از حزب، انقلاب، جنگ و مرگِ برادر اتفاقات مهم زندگی خود نویسنده پیش از نگارش زمین سوخته است. به همین ترتیب، آوارگی، جنگ، مرگ عزیزان، دوری، مهاجرت، خیانت و ... چالش‌های عمده‌ای است که شخصیت‌های داستان در زمین سوخته با آن مواجه می‌شوند. راوی داستان اسمی ندارد و مشخص نمی‌شود دقیقا چندمین فرزند خانواده است. ظاهراً این راوی باتجربه‌تر از بقیۀ خواهر و برادرانش است اما در شکل‌گیری حوادث داستان هیچ نقشی ندارد. شخصيت‌های داستان زمین سوخته اغلب در روند حوادث داستان اثرگذار نیستند و ناظران و قربانیان جنگ هستند. داستان در زمان حال روایت می‌شود و خواننده خود را در بطن جنگ حس می‌کند. طنز ظریفی نیز در بخشی از کتاب جاری است. داستان در قسمت پایانی به اوج خود می‌رسد و برخی از اتفاقات عمده در همین بخش رخ می‌دهد. همین‌ها زمین سوخته را تبدیل به یکی از آثار منحصربه‌فرد ادبیات ایران در حوزۀ جنگ تحمیلی کرده است. 

زمین سوخته رمانی رئالیستی و واقع‌گرایانه از سه ماه اول جنگ ایران و عراق است و داستان از اواخر تابستان شروع می‌شود. احمد محمود در ابتدای رمان زمین سوخته به شرح چگونگی شروع و وقوع جنگ پرداخته است. سپس به سراغ تغییرات و اثرات جنگ بر زندگی مردم می‌رود و در انتهای رمان نیز سرنوشت شخصیت‌های داستانش مشخص می‌شود. راوی داستان به همراه خانواده‌اش و سایر مردم اهواز شاهد وقوع و آغاز جنگ تحمیلی است. وقوع جنگ ابتدا در حد شایعه است و با تصرف اولین پاسگاه مرزی ایران، این شایعه تبدیل به واقعیت می‌شود. سپس مراکز صنعتی را بمباران می‌کنند و در نهایت جنگ به مناطق غیرنظامی کشیده می‌شود.

شخصیت‌های داستان زمین سوخته حالا با جنگی عظیم روبه‌رو هستند. هر چه جنگ شدت می‌گیرد مردم بیشتری از شهر فرار می‌کنند. تمام خانوادۀ راوی از شهر فرار می‌کنند و تنها خودش و سه برادرش در اهواز می‌مانند. محسن کوچک‌ترین برادر راوی است که عازم جبهۀ جنگ می‌شود. خالد در جریان بمباران بیمارستان شهید می‌شود و شاهد برادر دیگر راوی که در لحظۀ مرگ خالد آن‌جاست و ناظر همه چیز است کم‌کم دیوانه می‌شود. راوی شاهد را به تهران می‌فرستد و خودش در شهر اهواز می‌ماند و به خانۀ ننه باران می‌رود و پس از آن نظاره‌گر واکنش‌ها، سودجویی‌ها و فداکاری‌های مردم است. 

اگر به رمان‌های رئالیستی و جنگی علاقه‌مند هستید اصلاً خواندن این رمان زیبا را از دست ندهید.

بابک اعطا (محمود)، پسر زنده‌یاد احمد محمود دربارۀ نگاه پدرش به جنگ گفته است: «پدرم برای این‌که جنگ و فضای آن را بشناسد، اصرار بسیار زیادی داشت به جبهه برود و با این‌که اجازه رفتن به جبهه را نداشت، از طریق یکی از دوستانش که در بانک کار می‌کرد این اجازه را گرفت و به جبهه رفت. قبل از این‌که پدرم شروع به نوشتن زمین سوخته کند عمویم در جبهه شهید شد و زمانی که پدر به فصلی رسید که می‌خواست در آن مرثیۀ شهادت برادر را بنویسد زار زار می‌گریست و حتی از ناراحتی به مدت سه شب تب کرد. هنوز هم کسی قدر و منزلت رمان زمین سوخته را درک نکرده است. وقتی زمین سوخته منتشر شد خیلی‌ها به احمد محمود اعتراض کردند و گفتند او این رمان را به نفع حاکمیت نوشته است، از سوی دیگر، بسیاری از افراد درون حکومت نیز گفتند که این رمان جنگ را به نفع چپی‌ها تفسیر کرده‌ است؛ در حالی که هیچ‌کدام به درستی متوجۀ عمق رمان نشدند و نفهمیدند که داستان دربارۀ آدمی و درد و رنج‌هایش است.»
برخی منتقدین مثل گلشیری و میرعابدینی معتقدند که رمان زمین سوخته ادامۀ کتاب همسایه‌ها و داستان یک شهر است و احمد محمود با نوشتن این سه کتاب یک سه‌گانه خلق کرده است. گلشیری معتقد است: «احمد محمود در این سه رمان به سه مقطع مهم در تاریخ سیاسی - اجتماعی معاصر پرداخته و این سه رمان به‌هم پیوسته‌اند.»

این رمان بازخوردهای زیادی از سمت اهالی ادبیات دریافت کرد و درحالی‌که نویسندگانی چون لیلی گلستان و رضا براهنی آن را ستودند، منتقدانی چون هوشنگ گلشیری و عبدالعلی دستغیب آن را نکوهش کردند.

لیلی گلستان در مورد این کتاب گفته است که هرچه از عمر آن می‌گذرد تاثیرش بیشتر می‌شود. رضا امیرخانی، نویسندۀ کتاب منِ او دربارۀ احمد محمود گفته است: «محمود نه مثل دیگر هم‌نسلانش که مثل... مثل خودش، از هیچکدام از حوادث واقعۀ روزگارش بی‌اعتنا گذر نکرد.»

رضا براهنی در مورد این کتاب گفته است: «از نظر غرقه‌شدن در مضمون جنگ و یا زیستن و بارور شدن در شهری جنگ‌زده، سرنوشت آقای احمد محمود غبطه‌‌انگیز است. اینکه او بتواند تجربه‌‌ی غنی را با تکنیک غنی درآمیزد و از ترکیب آن دو اثری جاودانه بیافریند، مسئله‌‌ای دیگر است. مقطع تاریخی، جرات حضور،‌ حس جهانی از موقعیت و یک منطقه و مردم، همگی دست به دست هم می‌دهند تا اثری مثل «زمین سوخته» خلق شود. از این نظر جرأت آقای احمد محمود فقط می‌تواند ستایش من را برانگیزد.»

کتاب زمین سوخته از سایت گودریدز امتیاز 3.9 از 5 را به دست آورده است.

کتاب زمین سوخته ابتدا در سال 1361 و در ده هزار نسخه منتشر شد. چاپ دوم این کتاب 22 هزار نسخه بود و در سال 1398 به چاپ چهاردهم رسید. کتاب زمین سوخته یکی از پرفروش‌ترین رمان‌های حوزۀ جنگ در ایران است.

شرایط تهیه کتاب
می‌توانید رمان زمین سوختۀ احمد محمود را با تخفیف ویژه از فروشگاه اینترنتی کتاب 30بوک تهیه نمایید.