شاهنامه خالقی مطلق (4جلدی)(گالینگور)

بیش از هزار سال از سرایش شاهنامه می‌گذرد اما ما امروز به همان زبانی سخن می‌گوییم که فردوسی سخن می‌گفت. ایرانیان زنده‌بودن زبان فارسی را به فردوسی مدیون هستند. در زمانی که او می‌زیست، زبان دانش و ادبیات در ایران‌زمین، زبان عربی بود. حکیم فردوسی توسی با سرایش شاهنامه زبان فارسی را زنده‌ کرد و زنده‌ نگاه داشت. شاهنامه سند هویت ملی ایرانیان است. شاهنامه اثر حکیم ابوالقاسم فردوسی است که در سال 384 هجری سروده شد و بارها مورد تصحیح و ویرایش قرار گرفته است. این کتاب حماسه‌ای منظوم در حدود 50 هزار بیت با موضوع افسانه‌ها و تاریخ ایران پیش از اسلام است و یکی از بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین سروده‌های حماسی جهان محسوب می‌شود. محققین با بررسی‌های تاریخی تخمین زده‌اند که شاهنامه احتمالاً طی 30 الی 35 سال سروده شده است.

• برخی با اشاره به بیتی منسوب به فردوسی می‌گویند که او شاهنامه را طی سی سال سروده است اما محقق و پژوهشگر برجستۀ زبان فارسی، محمدرضا شفیعی کدکنی این بیت را جعلی می‌داند.

• شاهنامه نفوذ بسیار زیادی بر فرهنگ فارسی و ادبیات جهان داشته است و ادیبان بزرگی در جهان مانند گوته و ویکتور هوگو آن را ستوده‌اند.

نسخۀ اصلی شاهنامه طی قرن‌ها تحت تأثیر عوامل مختلف دچار انحرافاتی شد، کاتبان با بی‌دقتی ابیات آن را درست نخواندند و به غلط از روی آن نسخه‌برداری کردند. بسیاری از صاحبان و خوانندگان شاهنامه بر حسب سلیقۀ فردی خود به تغییر سخن فردوسی پرداختند و در نسخه‌های مختلف آن دست بردند. بنابراین دست‌نویس‌های شاهنامه بسیار زیاد است اما چیزهای زیادی به این نسخه‌ها افزوده یا از آن حذف شده است. اما خالقی مطلق با بررسی بیش از 50 نسخۀ دست‌نویس از شاهنامه توانست کامل‌ترین و معتبر‌ترین تصحیح‌ از این شاهکار ادب پارسی را به چاپ برساند. بنابراین شاهنامۀ خالقی مطلق، بهترین و معتبرترین تصحیح موجود از شاهنامۀ فردوسی است که خواندن آن را به تمام علاقه‌مندان به ادب پارسی توصیه می‌کنیم.

گفته می‌شود که فردوسی سرایش شاهنامه را در سال 384 هجری قمری، سه سال پیش از بر تخت نشستن محمود غزنوی به اتمام رساند. او تدوین دوم شاهنامه را هم در 25 اسفند سال 400 و در 71 سالگی به پایان برد و امروزه 25 اسفندماه به عنوان سالروز پایان سرایش شاهنامه گرامی داشته می‌شود. ابومنصور محمد بن احمد توسی یا به‌اختصار ابومنصور دقیقی پیش از ابوالقاسم فردوسی تلاش کرده بود تا داستان‌های ملی ایران را بر اساس شاهنامۀ ابومنصوری به صورت نظم درآورد که این کار با مرگ او بی‌سرانجام ماند. اما فردوسی توسی هزار بیت سرودۀ دقیقی را در شاهنامه‌اش در بخش «گشتاسب‌نامه» آورد تا آن‌ها را از گزند حفظ کند. فردوسی، شاهنامۀ منثور ابومنصوری را مآخذ اصلی اشعار خود قرار داد و البته از داستان‌ها و روایت‌های شفاهی نیز بهره جست. شاهنامۀ ابومنصوری در زمان سامانیان و به دستور حاکم توس و به دست ابومنصور مُعَّمَری در سال 346 هجری قمری نگاشته شده بود. این شاهنامه به شرح تاریخ ایران از آغاز تا زمان سقوط ساسانیان و سلطۀ اعراب می‌پرداخت و امروزه تنها مقدمۀ 15 صفحه‌ای آن باقی مانده که در ابتدای شاهنامۀ فردوسی اضافه شده است. مآخذ خود منصوری هم در نگارش شاهنامه‌اش، خدای‌نامه یا خداینامگ، مهم‌ترین اثر تاریخی دورۀ ساسانی بوده که البته آن نیز از بین رفته است.

تاریخ‌نگاران ساسانی نام پادشاهان ایران و رویدادهای تاریخی را آمیخته به اسطوره‌ها و افسانه‌ها در خداینامه ثبت می‌کردند. اما در روزگار پس از ساسانیان نام هرکتابی را که با موضوع داستان‌های باستانی می‌نوشتند یا می‌سرودند، شاهانامه می‌گذاشتند. زیرا در دوران اسلامی کلمۀ خدای از شاه به پروردگار تغییر معنا داده بود. بر این اساس شاهنامه در اصل شکل تغییریافتۀ خداینامه است. موضوع شاهنامۀ فردوسی، این شاهکار ادبی، افسانه‌ها و تاریخ ایران از آغاز تا حملۀ عرب‌ها به ایران در سدۀ هفتم میلادی است و در سراسر این کتاب نبرد نیک و بد و خیر و شر به وضوح دیده می‌شود.  شاهنامه به زبان پارسی سَره سروده شده اما واژگان عربی (حدود هزار کلمه) نیز در آن وجود دارد. قدیمی‌ترین شاهنامۀ دست‌نویس موجود شاهنامۀ فلورانس است که در سال 614 هجری قمری نوشته شد و نقش مهمی در تصحیح شاهنامه داشته است. فردوسی در شاهنامه به شرح داستان‌ها، افسانه‌ها و تاریخ ایران از آغاز تا پایان سلسلۀ ساسانیان و سلطۀ اعراب پرداخته است. این داستان‌ها به صورت نظم در شاهنامه آورده شده‌اند. شاهنامه در سه بخش اسطوره‌ای، پهلوانی و تاریخی سروده شده است و دوران حکومت چهار سلسلۀ پادشاهی پیشدادیان، کیانیان، اشکانیان و ساسانیان را دربرمی‌گیرد. نکتۀ قابل توجه این است که در هریک از بخش‌های اسطوره‌ای (از عهد کیومرث تا پادشاهی فریدون)، پهلوانی (از قیام کاوه آهنگر تا مرگ رستم) و تاریخی (از پادشاهی بهمن و ظهور اسکندر تا فتح ایران توسط اعراب) موضوعاتی از دو بخش دیگر نیز وجود دارد و برای مثال بخش‌بندی اسطوره‌ای به این معناست که در این بخش درون‌مایۀ اساطیری پررنگ‌تر از پهلوانی و تاریخی بوده است و الی آخر.

شاهنامۀ فردوسی با تصحیح استاد جلال خالقی مطلق در یک دورۀ چهار جلدی توسط نشر سخن منتشر شده است. شاهنامه یک شاهکار ادبی پارسی است و درون‌مایۀ آن آزادی‌خواهی و آزادگی مردم ایران است و شخصیت‌های تاریخی و اسطوره‌ای بسیاری چون کاوه، فریدون، فرانک، سیاوش، کیخسرو، رستم، سهراب، رودابه، گردآفرید، گودرز، اسفندیار و افراسیاب را به تصویر کشیده است. زمانی که زبان عربی بر دانش و ادبیات ایران چیره گشته بود، ابوالقاسم فردوسی با سرودن شاهنامه به زبان پارسی، این زبان را زنده و پایدار نگه داشت. خالقی مطلق اولین بار کار تصحیح شاهنامه را با یک دست‌نویس معتبر بعلاوۀ ترجمۀ عربی بُنداری اصفهانی از شاهنامه آغاز کرد. استاد خالقی برای تصحیح شاهنامه، 50 نسخۀ دست‌نویس از این اثر را مورد بررسی و موشکافی دقیق قرار داد و از آن میان 16 نسخه را به عنوان منبع کار خود برگزید که شاهنامۀ فلورانس مهم‌ترین‌شان بود. او با بررسی و مطابقت‌دادن نسخه‌های شاهنامه و با استفاده از اصول علمی و کنارگذاشتن بسیاری از ابیات جعلی، نسخه‌ای از شاهنامه را به دست آورد که امروز معتبرترین نسخه به حساب می‌آید. خالقی مطلق در این نسخه برای خوانش درست واژگان هرجا که نیاز بوده از نشانه‌های سجاوندی استفاده کرده است. او همچنین واژه نامۀ شاهنامه را هم تهیه کرده که در کتابی جدا به چاپ رسیده است. نخستین تصحیح خالقی از شاهنامه بین سال‌های 1366 تا 1386 در نیویورک به چاپ رسید و سپس در سال 1386 هشت جلد آن به صورت یک‌جا منتشر شد که بعداً نشر سخن نسخۀ کامل آن را در چهار جلد به چاپ رساند. خالقی مطلق ادیب، پژوهشگر و شاهنامه‌شناس، بیش از 36 سال از عمرش را صرف تهیۀ بهترین نسخه از شاهنامه کرد. خالقی مطلق که می‌ترسید عمرش کفافِ به پایان رساندن این تصحیح را ندهد از محمود امیدسالار عضو دانشگاه ایالتی کالیفرنیا و ابوالفضل خطیبی از اعضای فرهنگستان زبان و ادب فارسی کمک گرفت.

ابوالفضل خطیبی، شاهنامه‌شناس و پژوهشگر زبان و ادب فارسی، ویژگی‌های کتاب شاهنامه خالقی مطلق را برشمرده است:
«۱. بررسی نزدیک به ۵۰ نسخۀ دستنویس و نگارش و انتشار مقالات بسیاری دربارۀ آن‌ها و سرانجام گزینش ۱۶ دستنویس از قدیمی‌ترین و معتبرترین این نسخه‌ها برای تصحیح؛
۲. قراردادن کهن‌ترین و معتبرترین نسخۀ دستنویس نسبتاً تازه‌یافته از شاهنامه به‌نام دستنویس فلورانس به‌تاریخ ۶۱۴ ه‍.ق برای تصحیح؛
۳. بهره‌گیری از اصول علمی تصحیح متون به‌ویژه اصل «ضبط دشوارتر برتر است.»؛
۴. بهره‌گیری از نسخۀ عربی بنداری به‌تاریخ ۶۲۱–۶۲۲ ه‍.ق؛
۵. استفاده از روش تحقیقی و بهره‌گیری منطقی از منابع حاشیه‌ای برای تصحیح؛
۶. به‌کاربردن واژگان تازه و ضبط‌هایی متفاوت از نام‌های خاص مانند سیاوخش، فریگیس، گیومرت و مانند این‌ها؛
۷. آفرینش روشی علمی، ساده و مفید برای ثبت نسخه ‌بدل‌ها؛
۸. حرکت‌گذاری بعضی واژگانی که چندگونه می‌توان خواند و بهره‌گیری از نشانه‌های سجاوندی برای خوانش درست؛
۹. پیوست یادداشت‌های توضیحی همراه با متن انتقادی؛
۱۰. واژه‌نامه؛
۱۱. کشف معانی و کاربردهای ازیادرفتۀ بعضی واژگان.»
بسیاری از شاهنامه‌پژوهان برجستۀ ایرانی و خارجی مانند ایرج افشار، علی‌اشرف صادقی، محمدامین ریاحی، احسان یارشاطر، علیرضا شاپو شهبازی، ویلیام هانوی، جروم کلینتون، دیک دیویس و فرانسو دوبلوا پس از بررسی این تصحیح، آن را ستودند.

• پیشینه‌ی حماسه‌سرایی در ایران
• شاهنامه‌نویسی و شاهنامه‌سرایی
• دیگر حماسه‌های نوشتاری به پارسیک و فارسی
• شاهنامه‌ی ابو منصوری
• دقیقی
• فردوسی 
• شاهنامه
• پیشدادیان
• گیومرت
• هوشنگ
• طهمورت
• جمشید
• ضحاک
• فریدون
• منوچهر

• کتاب هزار و یک شب با تحلیل و ترجمهٔ ابراهیم اقلیدی  دربردارنده‌ٔ بیش از 280 داستان است که البته در دل هر یک از آن‌ها چند قصه‌ٔ فرعی روایت می‌شود. هزار و یک‌شب ره‌آورد سفر قصه‌ها، فرهنگ‌ها و تمدن‌ها است و پس از اودیسه هومر تنها اثر داستانی جهان است که یک سره از سفر پدید آمده. کتابی که بیشترین بخش آن در مسیر حرکت کاروان‌ها و کشتی‌ها و در کاروان‌سراها، میدان‌ها، بازارها و معرکه‌های قصه‌گویان خلق و نقل شده و دهن به دهن گشته و افسانه‌ها و قصه‌ها را با فرهنگ‌های مندرج در آنها جابه‌جا و نسل به نسل انتقال داده و سرانجام در فاصله ده قرن دفتر به دفتر گردآوری و بازنوشت شده است و طی قرن‌های پانزده و شانزده میلادی، الف لیله و لیله را پدید آورده و در قرن هفده به صورت کنونی درآمده است.

• کتاب منطق‌الطیر اثر عطار نیشابوری با تصحیح و شرح محمدرضا شفیعی کدکنی حاصل کار بیشتر از سی سال تامل و تدریس و دقت استاد شفیعی کدکنی در آثار عطار و تصوف خراسان است. منطق الطیر همچون نگینی بر انگشتری شعر و ادب پارسی است که حکایتی از سرگشتی انسانی را دارد که در طلب معشوق تمامی وادی‌های عرفان را طی می‌کند تا به مقام نیستی برسد و در نهایت همه عاشق، معشوق گردد.

فردوسی سال‌های عمرش را به تحقیق و سرودن شاهنامه گذراند و ثروتی نیندوخت، اما مورد حمایت مالی تعدادی از حکام و بزرگان خراسان بود. از جمله امیرک منصور، پسر حاکم توس، که فردوسی از او در شاهنامه به عنوان دوست یاد کرده است. منصور در نتیجۀ قیامی میهن‌پرستانه دستگیر و کشته شد و به‌نظر می‌رسد فردوسی به دلیل محدودیت سیاسی نتوانسته نام این شخص را به‌صراحت در کتابش بیاورد. از خانوادۀ فردوسی اطلاعات زیادی در دست نیست. بعضی از محققین می‌گویند زنی که از او در آغاز داستان بیژن و منیژه یاد شده، همسر فردوسی بوده است. این زن بسیار فرهیخته بوده و ساز چنگ می‌نواخته است. فردوسی در 67 سالگی پسر جوانش را از دست می‌دهد و برخی گفته‌اند که حکیم پاداش مالی شاهنامه را برای دخترش می‌خواست که این کمک مالی بعد از فوت فردوسی می‌رسد و دختر آن را رد می‌‌کند و می‌گوید که پول را صرف کاروانسرای چاهه کنند. فردوسی طبق توصیۀ دوستش امیرک که گفته بود شاهنامه را به شاهان بسپارد بعد از اتمام شاهنامه آن را به نزد محمود غزنوی حاکم خراسان می‌برد اما از سوی او نادیده گرفته می‌شود. غزنویان برخلاف سامانیان از حامیان و طرفداران فردوسی و شعر او نبودند. شاهنامۀ فردوسی به بسیاری از زبان‌های زندۀ جهان برگردانده شده است. فردوسی را بزرگ‌ترین شاعر پارسی‌گو دانسته‌اند که شهرتی جهانی دارد. فردوسی به حکیم سخن و حکیم طوس نیز معروف است. سروده‌های بسیاری به فردوسی نسبت داده شده است اما بیشترشان بی‌پایه است. سرودۀ «هجونامه‌» در نکوهش سلطان محمود غزنوی به نام فردوسی ثبت شده است که گویا پیش از سال 409 هجری قمری به نگارش درآمده است. آرامگاه فردوسی در نزدیکی شهر تاریخی تابران و بقعۀ تاریخی هارونیه واقع در شهر توس، شهرستان مشهد قرار دارد.