فن بدیع در زبان فارسی

---

توجه به آرایش سخن از قدیم در ادبیات ملل به چشم می‌خورد و در ادبیات ایران نیز بسیاری از صنایع بدیعی در اوستا که قدیمی‌ترین اثر بازماندۀ قوم ‌ایرانی است، دیده می‌شود. بنابراین، وجود صنایع بدیعی و توجّه به آن‌ها در ادبیات پیش از اسلام ایران، غیرقابل انکار است و یحیی کاردگر در کتاب فن بدیع در زبان فارسی به صنایع بدیعی و معیارهای زیبایی‌شناسی سخن پرداخته است.

---

پیوند صنایع بدیعی با شعر و آثار ادبی، پیوندی دیرینه است. جای شگفتی است که علی رغم دیرینگی و قدمت توجّه به آرایه‌های ادبی، کوشش در شناخت این صنایع و بررسی ملاک‌ها و معیارهای زیبایی آن‌ها در قالب اثر مدوّن قدمت چندانی ندارد و در زبان فارسی از قرن پنجم فراتر نمی‌رود. هر چند نشانه‌هایی از وجود آثاری در این زمینه پیش از قرن پنجم وجود دارد اما آنچه امروز به دست ما رسیده، یادگار همین قرن است. اوج مطالعات بلاغی در زبان عربی است و به ناچار تألیف نخستین کتاب بلاغی فارسی بر پایۀ عربی صورت گرفته و تقلیدی از کتاب محاسن‌الکلام مرغینانی است.

از آن‌جا که در اخذ و اقتباس علم بدیع از کتب عربی، نگاه انتقادی حاکم نبوده و تفاوت ماهیت دو زبان، جهت گزینش صنایع مورد توجه قرار نگرفته است، انبوهی از صنایع ناسازگار با روح زبان فارسی به کتب بدیعی راه یافته که اگر عطش ازدیاد صنایع را به این ویژگی بیفزاییم ضرورت نگاه انتقادی به این علم، گریزناپذیر است. نگاهی که ماهیت زبان فارسی را مبنای گزینش صنایع قرار دهد و به تفکیک سره از ناسره بپردازد. خوشبختانه در سال‌های اخیر، پژوهش‌های ستودنی با رویکردی انتقادی به علم بدیع منتشر شده که سطر سطر کتاب فن بدیع در زبان فارسی مرهون این پژوهش‌ها است.

نویسنده در کتاب فن بدیع در زبان فارسی با تکیه بر پژوهش‌ها و معرفی سهم هر یک از بزرگان کوشیده است تصویری جامع از سیر تحول علم بدیع در زبان فارسی، از آغاز تا امروز ارائه دهد و تمام صنایع بدیع موجود در کتاب فارسی را معرفی کرده است. در آخر نیز به تبویب و طبقه‌بندی صنایع و تفیکیک سره از ناسرۀ علم بدیع پرداخته است تا آن را از حالت علمی ناکارآمد و گاه تجمّلی، به ابزاری سودمند جهت نقد بلاغی متون فارسی تبدیل کند.

در فصل اول کتاب، سیر تألیف و تدوین کتب بدیعی از آغاز تا امروز مورد بررسی قرار گرفته است. بخش اول کتاب از تألیف نخستین کتاب بدیعی فارسی آغاز می‌شود و تا اواخر قرن نهم ادامه دارد. سپس نویسنده به مطالعات تطبیقی‌ای پرداخته که از سال‌های پایانی قرن نهم تا اوایل قرن سیزدهم ادامه دارد. 
در فصل دوم کتاب، نویسنده با گزینش آثار برتر ادوار مختلف تمامی صنایع موجود در کتب بدیعی فارسی را معرفی کرده است. نویسنده قصد دارد در این فصل تصویری کامل از صنایع موجود در کتب بدیعی فارسی ارائه دهد و به بررسی روند و روال شکل‌گیری صنایع در گذر زمان پرداخته است. 

در فصل سوم با توجه به تعریف علم بدیع و معنای لغوی واژه بدیع، نویسنده به بررسی میزان توجه به صنایع در ادوار مختلف پرداخته است. او در این فصل قصد دارد صنایعی را به خواننده معرفی کند تا او را از خیل عظیم صنایع ریز و درشت بی‌نیاز کند. نویسنده در کتاب فن بدیع در زبان فارسی شواهد متعدّدی از صنایعی چون مراعات نظیر، اغراق، تضاد، لفّ و نشر، تجاهل‌ العارف، اعداد، تنسیق الصفات، جناس، اشتقاق، ردّالعجز علی الصدر، و نیز مباحث بیان، معانی و قافیه همچون تشبیه، استعاره، کنایه، حشو و قافیه ارائه کرده است. 

مقدمه
فصل اول: علم بدیع از آغاز تا امروز
الف. مرحله تکوین، تقلید و ازدیاد صنایع
ب. مرحله طبقه‌بندی صنایع و عربی‌گرایی و مطالعات تطبیقی
ج. مرحلۀ تألیف فرهنگ‌واره‌های بدیعی و چینش الفبایی طنایع
د. مرحلۀ بازگشت و تقللید
ه. مرحلۀ نقد علم بدیع
فصل دوم: معرفی صنایع بدیعی در کتب فارسی
الف. تقسیم‌بندی صنایع بر اساس عوامل زیبایی
ب. تقسیم‌بندی صنایع بر اساس فلسفه‌ی شکل‌گیری
ج- تقسیم‌بندی صنایع بر اساس پیوند با علوم دیگر
فصل سوم: نقد، تحلیل و تعدیل صنایع 
الف. تعریف علم بدیع و حدود و ثغور آن
ب. چگونگی توجه به صنایع در ادوار مختلف
ج. وجوه تحسین کلام در قابوسنامه و چهار مقاله
د. معرفی صنایع اصیل (تعدیل صنایع)
فهرست اصطلاحات
منابع و مآخذ

«بنابراین، وجود صنایع بدیعی و توجّه به آنها در ادبیات پیش از اسلام ایران، امری غیر قابل انکار است، امّا کتاب مستقلی که صنایع بدیعی و معیارهای زیبایی‌شناسی سخن را در این دوره مورد بررسی قرار دهد، بر جای نمانده است. تنها کتابی که نشانه‌هایی از وجود آن، در ضمن تألیفات ارزشمند دانشمندان و ادیبان اسلامی-ایرانی بر جای مانده، کتاب کاروند است. همچنین امثال و حکم بزرگمهر، عهد اردشیر، کلیله و دمنه، توقیعات انوشروان و خدای‌نامه از جمله کتبی هستند که سرمشق بلاغی ادیبان و دبیران ایرانی بوده‌اند. در کتاب الفهرست، در باب کتاب عهد کسی انوشیروان الی ابنه می‌نویسد: «الذی یسمّی عشق البلاغه» که نشان می‌دهد این اثر از جنبۀ بلاغی قابل توجّه بوده است، بنابراین، نشانه‌های بارزی از بلاغت اندیشی و دغدغۀ زیبایی آفرینی، در ادبیات پیش از اسلام ایران وجود دارد.»

«این دوره از زمان تألیف ترجمان ابلاغه در نیمۀ دوم قرن پنجم آغاز می‌شود و تا سال‌های پایانی قرن نهم و زمان تألیف بدایع‌الصنایع از امیر برهان الدین عطاء الله محمود حسینی (م919ق) ادامه می‌یابد. این دوره، دورۀ درهم آمیختگی مباحث بدیعی با دیگر مباحث بلاغی و بی‌توجّهی به طبقه‌بندی صنایع بدیعی است. تأثیرپذیری از کتبی چون البدیع ابن معتز (م 296 ق)، محاسن الکلام مرغینانی و سایر کتب عربی که مباحث علوم بلاغی در آن‌ها توأمان مطرح شده‌اند، در کتب این دوره به چشم می‌خورد.»

کتاب فن بدیع در زبان فارسی مناسب مطالعۀ محققان، پژوهشگران و دانشجویان رشتۀ زبان و ادبیات فارسی است.

نشر صدای معاصر کتاب فن بدیع در زبان فارسی از یحیی کاردگر را منتشر کرده است.

یحیی کاردگر با تغییر نام برخی اصطلاحات بدیعی در کتاب فن بدیع در زبان فارسی سعی کرده است تعابیر و مثال‌های جدیدی برای علم بدیع بیابد. از دیگر مباحث کتاب می‌توان به توضیح واج آرایی، هجا آرایی، واژه‌آرایی، گروهه‌آرایی، مصرع آرایی، بیت‌آرایی، بندآرایی، چینش‌آرایی، همخوان‌آرایی، فریب‌آرایی و غیره اشاره کرد.

- بدیع اثر احمد رنجبر است که نویسنده در آن کوشیده است خواننده را با محسنات لفظی و معنوی در زبان فارسی و زبان عربی آشنا کند. بدیع در لغت به معنی نوآیین، تازه و نوظهور است و در اصطلاح دانشی است که در آن از صنعت‌های کلام و زیبایی چه نظم و چه نثر، بحث می‌شود.

- بلاغت، معانی بیان و بدیع اثر محمد حسین محمدی است که نویسنده در آن از علم بلاغت در عصر حاضر صحبت کرده است. این کتاب شامل چهار بخش در مورد معانی، علم بیان و علم بدیع می‌شود و در بخش چهارم نویسنده تمریناتی برای دانش‌پژوهان در آن نوشته است. 

- بدیع (زیبا شناسی سخن پارسی) از نشر مرکز اثر میر جلال‌الدین کزازی است. نویسنده در این کتا به زیباشناسی سخن در ادب پاری پرداخته است تا خواننده را با ارزش‌های زیباشناختی آشنا کند.

- بدیع نو (هنر ساخت و آرایش سخن) اثر دکتر مهدی محبتی که نویسنده در آن علم بدیع را با نگاهی نو بررسی کرده است و به تشریح فنون و صنایع متعدد و مشابه، تحت عنوان‌های واحد می‌پردازد.