اکتاویو پاز (سنگ آفتاب روزهای اشتغال سمندر)

انتشارات نگاه منتشر کرد:
اوکتاويو پاز در سال 1914 همزمان با روزهاي سرد و سياه جنگ جهاني اول و زماني که هنوز آواي شوم جغد جنگ و مرغو اي پليد آن از اروپا به آمريکا نرسيده بود در خانواده اي با آميزه اي از تبار اسپانيايي و اعقاب مکزيکي در شهر مکزيکو زاده شد. وقتي چشم به جهان گشود کشورش هنوز دستخوش آشوب هاي انقلاب مکزيک بود. هنگامه اي از آتش و خون و ويراني که بعدها پاز، از آن به عنوان «ستاره ي همزاد و سياه جنگ جهاني و خشونت انقلاب» يـاد کرد، که همه چيز را با خود بـه قهقرا مي برد، به کام مي کشد و در ورطه ي تاريکي و ويراني فرو مي برد. در غوغاي اين آشوب و هرج و مرج است که منزل و چاپخانه و هستي پدربزرگ پاز، که خود مردي مبارز و آزادي خواه و نويسنده اي پرکار و وکيلي پرآوازه بود و کتابخانه اش گنجينه اي از شعر و ادبيات و تاريخ و فرهنگ جهان بود، به يغما مي رود و ويران مي گردد و همين ويراني و چپاول پيرمرد را وا مي دارد تا براي نجات خود و خانواده به شهر کوچک مکزيکواک کوچ کند. جايي که پاز کودکي سرشار از خاطرات تلخ و شيرين خود را در آن گذراند و بعدها لحظه لحظه ي گذران اين زندگي کودکي را در شعرها و نوشته هاي خود به زباني روياگونه و شگفت بيان کرد. در همين جا بود که پاز ساعت هاي طولاني در لابلاي قفسه هاي کتابخانه پدربزرگ پرسه مي زد و با نام و آثار و نوشته هاي نويسندگان و شاعران پرآوازه ي اسپانيايي و فرانسوي آشنا مي شد. در همين کتابخانه بود که دنياي شگفت تخيل و رويا و شناخت طبيعت پيرامون و عناصر آن بر پاز گشوده شد و سرانجام همين جا بود که پدربزرگ، اين مرد پرهيبت و باشکوه برابر چشمان اوکتاويوي جوان در حالي که بر صندلي تکيه داده بود آرام چشم بر جهان فرو بست. تجرب هاي ترسناک از رويارويي با مرگ بي واسطه و رو در رو، که بعدها پاز اين حس شوم مرگ را در شعر «مرثيه ي گسيخته» بازسازي مي کند. و باز در همين سال هاست که پاز پدر خود را که روزنامه نگاري سياسي نويس و آزادانديش است در سانحه ي برخورد با قطار از دست مي دهد و هيبت هولناک و سياه مرگ بـاز برابر او آشکار مي شود و حس گزنـده اي از نيستي و زوال بر جسم و روح و روان او بر جـاي مي گذارد تا آنجا که بعدها مي گويد «مرگ مادر تمامي اشکال است».
« . . . من در ميان اين چشم هستم: اين چاه
که از همان آغاز
کودکي در آن سقوط مي کند
چاهي که من دوباره از آغاز
سير سقوط را در آن شماره مي کنم
چاه روايت از روايت من، که در آنجا
آب بالا مي آيد
و سايه ي من
افول مي کند . . . » (طرحي از سايه ها)
نوجواني پاز در تنگدستي ميان خانه اي ويران با اطاق هايي پرشکاف و انبوهي از عکس هاي مردگان خانواده در قاب هاي کهنه و کتاب هايي از دو نسل از روشنفکران که ميراث ارزنده اي براي اوست مي گذرد. پس از گذراندن دوران تحصيلات متوسطه به کالج يسوعي قديمي سن ايل د فونسو و سپس به مدرسه حقوق مي رود و چند صباحي بعد از مدرسه حقوق دست مي شويد و روانه جنوب کشور مي شود و تحت تاثير زندگي فقيرانه مردمان يوکاتان شعر اجتماعي و سياسي «در فاصله سنگ و گل»را مي سرايد و به انديشه هاي چپ گرايش مي يابد و با مجموعه ي عظيم آثار باستاني و گنجينه ­هاي تمدن ما قبل تاريخ سرزمين خود آشنا ميشود، اشعارش را براي پابلو نرودا شاعر بلند آوازه ي شيليايي مي فرستد و هم اوست که از پاز براي شرکت در کنگره جهاني نويسندگان چپگرا در اسپانيا دعوت مي کند. پاز در اسپانيا به هواداري از جبهه جنگ جوياني که عليه ديکتاتور فاشيست فرانسيسکو فرانکو مي جنگيدند برمي خيزد و با رسالت حمايت از اين جنبش به مکزيک باز مي­ گردد و بعدها با سري پرشور و روحيه اي آرمانگرا سال هايي را به عنوان دانشجو، روزنامه ­نگار و مترجم در برکلي، کاليفرنيا و نيويورک سپري مي کند تا در سال 1946 که دولت مکزيک او را به عنوان وابسته فرهنگي سفارت خود در فرانسه مي گمارد و راهي سفري مي شود که بيست سال از زندگي او را در برمي گيرد و سرانجام اين زندگي سياسي در سال 1968 همزمان با سرکوب قيام دانشجويان در مکزيک و با اعتراض پاز به نشانه حمايت از جنبش دانشجويي و کناره گيري وي از کليه سمت هاي دولتي خاتمه مي­ يابد.
پاز در سال 1981 جايزه سروانتس و در سال 1990 جايزه نوبل ادبيات را به دست مي آورد و سرانجام در سال 1998 چشم بر جهان فرو مي بندد.
رئيس جمهور مکزيک مرگ او را ضايعه اي جبران ناپذير نه تنها براي فرهنگ و تفکر معاصر آمريکاي لاتين بلکه براي سراسر جهان اعلام مي کند.
پاز شاعري پيشرو و آزادانديش و مقاله نويسي بي همتا بود. شيوه نگارش و نوشتن اش چه در شعر و چه در نثر جادويي و سحرانگيز است و واژه ها و کلمات براي او مفهومي زنده و متحرک دارند، در درون هر واژه و هر عبارت معناي ستيزنده اي را جستجو مي کند. واژه ها در هوا معلق نيستند، بيگانه و پر غرابت نيستند، آشنا، صميمي و ملموس هستند، آنها در زمان و مکان جاي مشخصي دارند، از حجم و ابعاد و وزن و آهنگ برخوردارند، طنين و پژواک ويژه ي خود را دارند. زنده اند و زندگي مي کنند و هر لحظه آفريده مي شوند و مي ميرند و دوباره با بار تازه اي از معنا جان مي گيرند:
« . . . از واژه ها و سايه هايشان
خانه سياري از پژواک ها بنا مي کنم
برجي که راه مي رود
بنايي از باد
از زمان و ترکيب هاي آن
سال ها و مردگان و هجاها
روايتي بي شباهت به همان روايت.
مارپيچ پژواک هاست شعر
شعر آن هواست که تنديس خويش را مي تراشد و نابود مي شود.
تمثيل کم دوامي از نام هاي واقعي . . . » (طرحي از سايه ها)
پاز به جهان و عناصر طبيعت و زمان با نگاهي انديشمندانه مي نگرد. دلبسته ي لحظه است و مي کوشد گذر شتابناک زمان و لحظه ها را در شعر خود بازآفريني کند. شعر نزد او جست و جويي است براي پرتو افکندن و منور کردن لحظه ها، پلي است براي ارتباط با جهان خارج و تداوم زندگي، کاوشي دروني و روحي براي تسخير زمان، گرايشي کـه انسان را بـه فراسوي مرزهاي مدرنيته مي کشاند، مدرنيته اي کـه اغلب خود به نقد آن بر مي خيزد و آنرا سرچشمه ي بي نظمي و بهم ريختگي و آشفتگي زندگي فکري و رواني و اجتماعي و فرهنگي انسان به حساب مي آورد:
« . . . ما پاره اي هستيم
در بي کمالي خود
از گفتمان جهان . . . » (طرحي از سايه ها)
در «هزار توي تنهايي» تاريخ و فرهنگ و زندگي و هويت مردم مکزيک را با نثري زيبا و آراسته و نو به تصوير مي کشد و مي کوشد تا از ميان انبوه تاريخ سراسر آشوب و فقر و بيداد و شکست و پيروزي و حقارت، هويت گمشده ي مردم خود را باز يابد و سرانجام به اين نتيجه مي رسد که تنهايي و انزوايي که مردم کشورش به آن پناه برده اند حاصل تاريخ سراسر فقر و شکست و پيروزي فرهنگ اسپانيا و فرهنگ بومياني است که فرزندان خود را در اين سرزمين ويران رها کرده اند و از ريشه و تبار و هويت خود گسسته اند. «هزار توي تنهايي» پاسخي به اين پرسش بزرگ بود که آيا در قرن بيستم مکزيکي بودن چه معنايي دارد؟ او مي کوشد غبار از چهره هويت مردم خويش برگيرد و از ارتباط تن هاي تنها با هم جمع مشترکي بيافريند که بر هويت خويش شناخت و آگاهي داشته باشد.
او همواره در اشعار و نوشته هايش در جست و جوي زنجيره هاي گسسته ي اشتراک آدميان است بر اين باور است که در جامعه معاصر اشتراک ميان آدميان رو به خاموشي مي رود و کم رنگ مي شود و همين خود انسان را به ورطه ي بيهودگي و پوچي و نيستي مي کشاند.
او معتقد بود که وجه مسلط مفاهيم شعر معاصر تنهايي و تفرد آدميان در زندگي و نگرش به جهان پيرامون است. حال آنکه پذيرش تنوع فرهنگي و فکري به غناي زندگي کمک مي کند و به آن تداوم مي بخشد. دنياي تضادها دنياي تقارن و هماهنگي است. زندگي چيزي نيست جز لحظه هاي عشق ورزيدن. شعر تنها نيروي طغيان کننده ي عصر ما است که مي تواند همه اجسام و اشياء را به هم بپيوندد و هستي و زمان را جان بخشد.
« . . . هر در به دريا باز مي شود
به مرغزار
به هواي آزاد
هر ميز خود ضيافتي است
چون صدفي سربسته
و زمان بيهوده محصورشان کرده است
اينجا ديگر نه زمان است
نه ديوار
فضا، تنها فضا است . . . » (سنگ آفتاب)
نگاه پاز به عشق پاکيزه و منزه و انساني است، نگاهي شاعرانه و شهودي است. عشق آن خط مشترک و نقطه ي اتصال تمامي آدميان است. بي عشق زيستن عين نيستي است.
« . . . آيا فرو رفتن در آن چشمان
برگشتن به حقيقت زندگاني نيست؟ . . . » (سنگ آفتاب)
فروشگاه اينترنتي 30بوک