افیون روشنفکران (شومیز)

کتاب افیون روشنفکران از سایت گودریدز امتیاز 3.9 از 5 را دریافت کرده است.

کتاب افیون روشنفکران از سایت آمازون امتیاز 4.6 از 5 را دریافت کرده است.

کتاب افیون روشنفکران اثر رمون آرون استاد فرانسوی معروف فلسفه است که در بهار سال 1955 منتشر شد و مانند کتاب‌های «خیانت روشنفکران اثر ژولین» و «مجمع‌الجزایر گولاگ اثر سولژنیتسین» در زمرۀ معدود کتاب‌های مهم تاریخ روشنفکری فرانسه که در قرن بیستم منتشر شدند، قرار می‌گیرد. اهمیت کتاب افیون روشنفکران در این است که در فردای مرگ استالین و مهم‌تر از آن در بحبوحۀ جنگ سرد، یعنی سومین منازعۀ جهانی قرن، انتشار یافت که در طی آن جهان شاهد بود که کمونیسم در تکاپوی نابودی دموکراسی لیبرال جانشین فاشیسم و نازیسم شده است. کتاب افیون روشنفکران به اکثر زبان‌ها ترجمه شد و بازتابی جهانی یافت و حتی در بلوک شرق نیز که نسخه‌های دست‌نوشتۀ آن دست‌به‌دست می‌گشت، مؤثر افتاد.

«افیون روشنفکران محصول مواجهۀ اندیشه و زندگی پیرامون مسئلۀ قرن است. همین مسئله به کتاب امکان داده است که با شور و حرارتی وصف‌ناپذیر منادی حقیقت باشد. مؤلف آن نه استاد دانشگاه است و نه روزنامه‌نگار، او رمون آرون است.» - فرانسوا فوره

آرون برای مبارزه با شیوۀ حکومت شوروی درصدد احیای روحیۀ انتقادی در برابر ارادۀ کور بود. او این کتاب را نوشت و از همگان خواست که او را در این راه همراهی کنند. کتاب افیون روشنفکران نظر دانشجویان رشته‌های تئوری سیاسی، تاریخ و جامعه‌شناسی را بسیار به خود جلب کرده است.

«آیا گزینه‌های چپ و راست هنوز مفهومی دارند؟ کسی‌که این پرسش را مطرح می‌کند، بلافاصله متهّم می‌شود. مگر آلن ننوشته بود: «وقتی از من می‌پرسند آیا مرزبندی بین احزاب و اشخاص براساس چپ و راست هنوز مفهومی دارد یا نه، نخستین چیزی‌که به ذهن من می‌رسد این است که طرح‌کنندۀ پرسش مطمئناً دست‌چپی نیست.» امّا منع از طرح این پرسش نباید ما را دلسرد کند، زیرا این واکنش نوعی پیشداوری است تا اعتقادی مبتنی بر خرد. گرچه در فرهنگ لیتره آمده است که «چپ حزب مخالف در مجالس فرانسه است که نمایندگان آن در طرف چپ رئیس مجلس می‌نشینند»، امّا اطلاق صفت مخالف به این اصطلاح افادۀ معنا نمی‌کند. احزاب به نوبت به‌قدرت می‌رسند، امّا حزب چپ، چپ است حتی اگر حکومت را در دست گیرد. وقتی بر اهمیت دو اصطلاح راست و چپ تأکید داریم، نباید گمان بریم که در سازوکار نیروهای سیاسی، همواره دو بلوک شکل می‌گیرند و جناحی میانه که دائم در حال کوچک‌ترشدن است، آن‌ها را از هم جدا می‌سازد. این دو اصطلاح مبیّن وجود دو نوع بینش با جهت‌گیری‌های اساساً متضاد با یکدیگر است؛ در قالب دو نوع درک و دریافت از مسائل که با وجود تغییر در مفاهیم و نهادها گفت‌وگوی بی‌پایان میان خود را پیش می‌برند؛ و سرانجام دو اردوگاه که مبارزه بین آن‌ها قرن‌هاست که خبرساز بوده و همچنان نیز خواهد بود. آیا این دو نوع بینش و فلسفه و حزب، در جایی خارج از تصوّر مورّخانی نیز قرار دارند که فریب قضیۀ دیفوس یا تفاسیر مناقشه‌انگیزِ جامعه‌شناسی انتخابات را خورده‌اند؟»

«فرانسه مهد تضادهای چپ و راست است. این دو اصطلاح که تا جنگ جهانی دوم در ادبیات سیاسی بریتانیا چندان محلی از اعراب نداشتند، از مدت‌ها پیش از آن در فرانسه به‌کار می‌رفته‌اند. چپ از چنان منزلت بالایی برخوردار است که احزاب میانه‌رو و محافظه‌کار می‌کوشند برخی صفات را از واژگان مخالفان خود وام گیرند. بدین‌سان، احزاب در فرانسه با باور به جمهوریت، دموکراسی و سوسیالیسم به رقابت با یکدیگر برمی‌خیزند. بنابر تفکّر رایج، دو عامل موجب عمیق‌تر شدن تضاد فوق گردیده است. برداشتی که متولیان رژیم پیشین از جهان داشتند، از تعالیم کاتولیک الهام می‌گرفت. روحیۀ جدید که زمینه‌ساز انقلاب گردید اقتدار کلیسا و نظام پادشاهی را هدف قرار می‌داد. جنبش انقلابی در پایان سدۀ هجدهم و در طول سدۀ نوزدهم همزمان با تاج و تخت و محراب به مبارزه برخاسته بود.»

کتاب افیون روشنفکران یکی از برجسته‌ترین آثار قرن بیستم است و شاهکار رمون آرون محسوب می‌شود. آرون در این کتاب نشان می‌دهد که چگونه ایده‌های خاص می‌توانند به استبداد سکولار بپیوندند و تأکید می‌کند که چگونه گفتن حقیقت در مورد واقعیت‌های اجتماعی و سیاسی بر دوش اندیشه‌‌های سیاسی قرار می‌گیرد. اهمیت کتاب افیون روشنفکران در نقد رادیکالی است که نه‌تنها سپهر سیاست و تاریخ بلکه فلسفه و اخلاق را نیز شامل می‌شود و ماهیت دروغین رژیم شوروی را هویدا می‌سازد. اهمیت کتاب افیون روشنفکران در میزان تأثیرگذاری آن در فرانسه و فراسوی مرزهای آن است. این کتاب با تأمل بر اقرارنامه‌هایی که در جریان بازجویی‌های اولیه دربارۀ اردوگاه‌های کار اجباری در شوروی انتشار یافته بودند و با بهره‌گیری از جوّ مساعدی که انقلاب ضد توتالیتر مجارستان در اکتبر 1965 پدید آورده بود، به شکل‌گیری نخستین موج رویگردانی روشنفکران فرانسه از کمونیسم در سال‌های پایانی دهۀ 1950 کمک کرد. بازتاب وسیع کتاب افیون روشنفکران ارتباط نزدیکی با بزنگاه تاریخی سال 1955 و شخصیت نویسندۀ آن دارد. در واقع، توهّمات گذشته‌نگر که از زمان فروپاشی امپراتوری شوروی در 1989 رواج یافته‌اند و بر اجتناب‌ناپذیری پیروزی سیاسی دموکراسی‌ها و بدیهی‌ بودن تعهّد روشنفکران به مبارزه با توتالیتاریسم تأکید دارند کذب محض است.

• مقدمه: عقل دموکراتیک در برابر تعصبات ایدئولوژیک از نیکولا باور
• پیش‌گفتار
• بخش اول: اسطوره‌های سیاسی
• فصل اول: اسطورۀ چپ
• اسطوره‌های گذشته‌نگر
• گسست میان ارزش‌ها
• دیالکتیک رژیم‌ها
• اندیشه و واقعیت
• فصل دوم: اسطورۀ انقلاب
• انقلاب و انقلاب‌ها
• منزلت انقلاب
• شورش و انقلاب
• آیا وضعیت فرانسه انقلابی است؟
• فصل سوم: اسطورۀ پرولتاریا
• تعریف پرولتاریا
• آزادی عقیدتی، آزادی واقعی
• وسوسۀ آزادی عقیدتی
• کسالت‌آور بودن آزادی واقعی
• دربارۀ خوش‌بینی سیاسی

• جلد اول مجمع‌الجزایر گولاگ اثر الکساندر سولژنیتسین نویسندۀ شهر روسی و منتقد اتحاد جماهیر شوروی است. این کتاب اثری ادبی تحقیقاتی تاریخی محسوب می‌شود و خاطرات زندگی نویسنده در سیستم اردوگاه‌های کار اجباری است. این کتاب در واقع یک کیفرخواست وحشتناک از یک رژیم است و در واقع گواهی بر جنایت‌های استالینیستی است و نویسنده سعی دارد خوانندگان خارج از اتحاد جماهیر شوروری را با وحشیگری رژیم شوروی آشنا کند.

• در باب تاریخ اندیشه (گفت‌وگو با تحلیلی از ژان فرانسوا بِر) اثر دیگری از رمون آرون جامعه‌شناس، فیلسوف و مورخ فرانسوی و میشل فوکو است. این کتاب دعوت به جهان اندیشۀ این دو فیلسوف و جامعه‌شناس است. خوانشی که آنان از مفاهیم و رویدادهای تاریخی (خاصه متفکرین مرتبط با آن‌ها) دارند و در این منازعه به روشنی ارایه می‌دهند، تحلیل و تبیینی ژرف از آن چیزی است که به‌قول برگر و لوکمان «ساخت اجتماعی واقعیت» می‌نامیم.  

در این مسیر پرتلاطم که متأثر از خشونت حاکم بر قرن ایدئولوژی‌ها بود، کتاب افیون روشنفکران اثری امیدبخش به‌نظر می‌رسید. آرون با کتاب افیون روشنفکران شیوۀ مواجهه و روش کار خود را قاطعانه مشخص کرد. دومین ویژگی امیدبخش افیون روشنفکران تقابلش با مجادلات سیاسی روز است. آرون در حالی‌که به موفقیت‌هایی دست‌یافته بود و فردی تأثیرگذار بر افکار عمومی به‌شمار می‌آمد خود را در انزوا احساس می‌‌کرد زیرا قاطبۀ همتایانش که در ساحل آرمان‌های کمونیستی پهلو گرفته بودند، او را تنها گذاشته بودند. از این‌رو، واکنش مطبوعات و روشنفکران فرانسه به انتشار کتاب افیون روشنفکران خنثی بود زیر در بحبوبۀ کشمکش‌های ایدئولوژیک، آرون در جبهۀ رقیب موضع گرفته بود. در مقابل، در دموکراسی‌های لیبرال، استقبال از کتاب گرم و پرشور بود. از آن‌جایی که کتاب بر تحلیل دیالکتیکی دقیقی استوار است و شناخت درستی از مارکس و مارکسیست‌ها ارائه می‌دهد، ضمن نمایاندن حقیقت موضوع، معیاری در اختیار روشنفکران فرانسوی گذاشت تا با آن آزادی را با وضع موجود بسنجد. دهۀ 1970 مقطع پیوند دوباره و آشتی روشنفکران فرانسه با افکار نظاره‌گر متعهد است. گواه این امر تحسین یکپارچه‌ای بود که انتشار کتاب «خاطرات» او در سال 1983 در پی داشت. سرانجام به‌لحاظ شخصی، انتشار افیون روشنفکران اندکی پیش از زمانی صورت گرفت که آرون بار دیگر فعالیت خود را در دانشگاه سوربُن آغاز کرد. این اثر نه‌تنها قدرت مفهو‌م‌پردازی ذهنِ تحلیلی را نشان داد بلکه گواهی بود بر پایان مصائبی که در تمام سال‌های دهۀ 1950 روح و جسم آرون را به‌هم ریخته بود.