تاریخ کامل ایران

کتاب تاریخ کامل ایران، چکیده‌ای از تاریخ سرزمین باستانی ایران است که به سه بخش قبل از اسلام، بعد از اسلام و دورهٔ پهلوی تقسیم شده است. بخش قبل از اسلام را حسن پیرنیا ملقب به مشیرالملک سیاستمدار، حقوق‌دان و تاریخ‌‌نگار و یکی از مردان خوش‌نام مشروطه نوشته است، بخش بعد از اسلام را عباس اقبال آشتیانی نویسندهٔ معاصر و از شاگردان استاد فروغی و نوشتن بخش دورهٔ پهلوی برعهدهٔ محمدحسن بهنام‌فر بوده است. در بخش اول و دوم این کتاب نویسندگان تا آخر عهد قاجار از تاریخ ایران گفته‌اند و بدین ترتیب کتابی خواندنی برای علاقه‌مندان به تاریخ شکل گرفته است.

کتاب تاریخ کامل ایران باستان مناسب کسانی است که هم دوست دارند تاریخ ایران را بخوانند و هم وقت چندانی برای تفصیل تاریخ ندارند. این کتاب عاری از غلو و زیاده‌گویی است و با مطالعهٔ این کتاب با تاریخ متمدن ایران به‌طور کامل آشنا خواهید شد.

«مملکتی که ما آن را ایران می‌نامیم قسمت اعظم سرزمینی است که در جغرافیا موسوم به فلات ایران است. این مرز بوم پهناور شامل جلگه وسیع و بلندی است که از هر طرف کوه‌های بلند آن را احاطه دارد: در مشرق سه رشته کوه متوازی که معروف به کوه‌های سلیمان است، در شمال کوه‌های البرز که مانند زنجیری از شرق به غرب امتداد یافته. این کوه‌ها در غرب از کوه‌های ارمنستان جدا شده، از جنوب دریای خزر گذشته به واسطه (کوه‌بابا) به (هندوکه) پیوسته و این هم با (هیمالایا) بلندترین کوه‌های عالم متصل است. در مغرب فلات کوه‌های کردستان یا زاگرس واقع است که از شمال به جنوب رفته و بعد به طرف جنوب و شرق برگشته و به دریای عمان می‌رسد. کوه‌های جنوب و مشرق از مواد آهکی است، در کوه‌های غربی نزدیک دریاچه ارومیه سنگ خارا نیز دیده می‌شود. بعضی از کوه‌های شمال از مواد آتشفشانی ترکیب‌یافته یعنی مواد آنها از قعر زمین بیرون آمده مانند دماوند در نزدیکی تهران و سبلان در آذربایجان. این آتشفشان‌ها اکنون خاموش است. اعلا درجه بلندی فلات ایران در جنوب آن و سراشیبی فلات از جنوب به شمال است زیرا در کرمان ارتفاع آن تقریبا 1600 متر است و حال آن که در مشهد از 1050 و در تبریز از 1200 تجاوز نمی‌کند و مساحت فلات ایران دو میلیون و ششصد هزار کیلومتر مربع یا تقریبا پنجاه و پنج هزار فرسخ مربع می‌باشد.»

«اولاً این سؤال‌ها پیش می‌آید که کی آریان‌ها از سایر مردمان هند و اروپایی جدا شده‌اند. بعد از جدا شدن کجا بوده‌اند و آیا با هم می‌زیستند یا جدا از هم. راجع به سؤال اولی عقیده محققین چنین است که نمی‌توان تاریخ محققی معین کرد ولی موافق موازین علمی جداشدن آریان‌ها از مردمان هند و اروپایی باید لااقل در حدود سه هزار سال ق.م. باشد. راجع به سؤال دوم و سوم تقریبا معلوم است که آریانی‌های هندی و ایرانی اکثرا به طرف آسیای وسطی رفته و مدت‌ها در آنجا زندگی کرده‌اند. در باب مساکن آنها بین علما اختلاف نظر بود ولی حالا بیشتر بر این عقیده‌اند که مابین رود آمویه و سیحون می‌زیسته‌اند. راجع به شعبه سکایی اطلاعات خیلی کم است زیرا آثار ادبی از آنها به دست نیامده. اطلاعات راجع به آنها همان چیزهایی است که از کتیبه‌های قدیم ما و نوشته‌های مورخین یونانی و از حفریات در قبرهای آنها استنباط شده و چون مربوط به ازمنه تاریخی است و ضمن مطالب راجع به این زمان‌ها گفته خواهد شد عجالتا همین‌قدر راجع به آنها باید داسنت که اینها مردمانی بودند قوی ـ سلحشور و غالبا صحراگرد و در ازمنه تاریخی مردمان سکایی از درون آسیای وسطی تا رود عظیم دانوب منتشر بودند. در ضمن تاریخ قدیم ایران مکرر به این مردمان برخواهیم خورد. آریان‌های هندی و ایرانی پس از آن که مدت‌ها با هم زندگانی کردند از آسیای وسطی مهاجرت کرده و به باختر آمدند و از آنجا شعبه هندی به طرف هندوکوش رفته و به دره پنجاب هند سرازیر شد و شعبه ایرانی به طرف جنوب و غرب متمایل شده در فلات ایران منتشر گردید.»

«اطلاع ما بر ایلام تا چهل سال قبل منحر به ذکر مجملی بود که تورات از آن نموده و اسم کدُر لاعُمر پادشاه ایلام را در ضمن حکایتی برده است. مورخین عهد قدیم هم چنانچه از نوشته‌های آنها معلوم است اطلاعاتی راجع به ایلام نداشتند حال بدین منوال بود تا حفریات شوش پیش آمد. اول کسی که تحقیقات علمی راجع به شوش نمود لُفتوس انگلیسی بود ولیکن حفریات متمادی علمی به دست دو هیئت علمی فرانسوی به عمل آمد. اول مارسل دیولافوا در 1884 م. شروع به عملیات نمود. قصر داریوش اول و قصری را که بعدها اردشیر دوم هخامنشی روی خرابه‌های قصر اول ساخته بود و امروز تل خاکی است کشف کرد. بعد از او هیئت دیگری در تحت ریاست دِمُرگان حفریات را دنبال نمود. اگرچه حفریات شوش هنوز به اتمام نرسیده و چنان که گویند نیم قرن لازم است تا این کار به انجام برسد با وجود این از آنچه تا به حال بدست آمده تاریخ ایلام تا اندازه‌ای روشن شده و یک دولت بر دولت‌های بزرگ مشرق قدیم افزوده چون این مختصر گنجایش تاریخ مفصل ایلام را ندارد به ذکر مطالب عمده اکتفا می‌کنیم.»

کتاب تاریخ کامل ایران به سه بخش مختلف تقسیم شده است. دورهٔ قبل از اسلام یا ایران قدیم تاریخ مختصر ایران تا انقراض ساسانیان است که حسن پیرنیا به رشتهٔ تحریر درآورده است. این بخش از شکل جغرافیایی فلات ایران آغاز می‌شود و نویسنده در این بخش از ظهور قوم آرایی، مذهب، اخلاق، خانواده، طبقات اجتماعی و شکل حکومتی آن دوران صحبت کرده است. قسمتی از این بخش نیز به تاریخ ایلام اختصاص یافته است و همچنین در این بخش با تاریخ آریان‌های ایرانی، دوره و تمدن مادی، دوره اول پارسی‌ها، قشون‌کشی اسکندر به ایران و انقراض سلسلهٔ هخامنشی، دورهٔ مقدونی و یونانی، دورهٔ پارتی‌ها و تمدن اشکانیان و ساسانیان آشنا خواهید شد که همگی به دورهٔ قبل از اسلام تعلق دارند. بخش دورهٔ بعد از اسلام این کتاب از صدر اسلام تا انقراض قاجاریه را دربرمی‌گیرد و عباس اقبال آشتیانی این بخش را نوشته است. این بخش از صدر اسلام تا مغول آغاز شده و شامل ظهور اسلام، خلفای راشدین، خلفای اموی، خلافت بنی عباس می‌شود. همچنین با مطالعهٔ این بخش با طایفه‌های طاهریان و علویان طبرستان، دیالمه آل زیار، دیالمه آل بویه، صفاریان، سامانیان، غزنویان، سلاطین غور، سلاطین سلجوقی، اتابکان و خوارزمشاهیان آشنا خواهید شد. قسمت بعدی از این بخش به قبل از صفویه آغاز و با فصول استیلای مغول، سیاست و آداب مغول، لشکرکشی هولاگو به ایران و انقراض خلافت عباسی، سلاطین مغول، ایرانیان و سلطنت ایلخانان اختصاص یافته است. اصل و نسب صفویه، سلطنت شاه عباس بزرگ، سلسله افشاریه، زندیه و قاجاریه و مشروطیت ایران از دیگر مطالب این فصل است.

بخش یکم: از آغاز تا انقراض ساسانیا
شکل جغرافیایی فلات ایران
مختصری از تاریخ ایلام
تاریخ آریان‌های ایرانی
باب اول: دوره‌ی مادی
فصل اول: شاهان ماد
فصل دوم: تمدن مادی
باب دوم: دوره‌ی اول پارسی‌ها
فصل اول: شاهان هخامنشی
فصل دوم: قشون‌کشی اسکندر به ایران و انقراض سلسله‌ی هخامنشی
فصل سوم: تمدن ایران در دوره‌ی هخامنشی
باب سوم: دوره‌ی مقدونی و یونانی اسکندر و سلوکی‌ها
فصل اول: فتوحات اسکندر بعد از فوت داریوش سوم
فصل دوم: طرز رفتار اسکندر، کارهای او
فصل سوم: جانشینان اسکندر، سلوکی‌ها

• کتاب تاریخ مدرن ایران اثر یرواند آبراهامیان مورخ ایرانی-آمریکایی است. آبراهامیان در این کتاب به بررسی جامع سدهٔ بیستم پرداخته است و موضوعاتی مانند اکتشاف نفت، دخالت‌های خارجی، نقش دودمان پهلوی و همچنین انقلاب 1357 می‌گوید و نشان می‌دهد ایران در این بین چه تجربیاتی را از سر گذرانده است.

• کتاب شاه جنگ ایرانیان اثر جون بارک با ترجمه‌‌ٔ ذبیح‌الله منصوری، دربارهٔ جنگ خشایارشاه با یونانیان است. این کتاب روایتی جذاب از نبرد خشایارشاه در چالدران واقع در آذربایجان در قرن شانزدهم است. این وقایع در حدود چهارصد و هشتاد سال قبل از میلاد رخ داده‌اند و اولین کتابی است که نویسنده‌اش انصاف را از دست نداده و واقعیت‌های تاریخی را تحریف نکرده است.