وضعیت آخر

---

لحظه‌هایی هست که من به جنبه‌های مختلف روح خودم با شگفتی نگاه می‌کنم. می‌بینم که من واقعاً از چند آدم مختلف ساخته شده‌ام و آن‌که در حال حاضر دست بالا را دارد بعد از مدتی عاقبت جای خود را به دیگری می‌دهد. اما کدام یک از این‌ها من واقعی است؟ تمام آن‌ها یا هیچ‌کدام؟

---

وضعیت آخر کتابی در زمینۀ خودیاری‌ست که روان‌پزشک آمریکایی تامس آنتونی هریس آن را نوشته است. وضعیت آخر (با نام انگلیسی I’m Ok, You’re Ok) که در فارسی یعنی «من خوب هستم، شما خوب هستید» و در سال 1969 منتشر شد. حدوداً نیم قرن از نگارش این کتاب گذشته و با این حال این کتاب همچنان پرفروش است. این کتاب حاصل جست‌وجویی است تا جوابی پیدا کند برای مردمی که همیشه سوال می‌کنند و می‌خواهند واقعا بدانند که مغز و فکر آدم‌ها چگونه کار می‌کند و چرا انسان‌ها اعمال خاصی را انجام می‌دهند و انتخاب می‌کنند بعضی کارها را انجام ندهند.

ظاهراً جواب تمام این سؤالات در کشف تکان‌دهنده‌ای نهفته است که پس از سال‌ها در رشتۀ روان‌شناسی به‌وجود آمده است. این کشف تحلیل تراکنشی (رفتار متقابل) است. بسیاری از کسانی که از شیوه‌های قدیمی روان‌پزشکی و روانکاوی ناامید شده بودند، با این کشف دوباره امیدوار شدند. تحلیل رفتار متقابل جواب‌های تازه‌ای برای کسانی دارد که به جای سازش می‌خواهند تغییر کنند یا اشخاصی که می‌خواهند دگرگونی در درون خودشان به‌وجود بیاورند. کتاب وضعیت آخر در واقع راهنمای عملی تحلیل رفتار متقابل است تا آن را به صورت روشی در زندگی به کار ببرید و به کمکش مشکلات زندگی را حل کنید.

کتاب وضعیت آخر اثر دکتر تامس هریس با ترجمۀ اسماعیل فصیح یکی از کتاب‌ها در زمینۀ روانکاوی و روان‌درمانگری است. در این کتاب هریس به تحلیل رفتار متقابل پرداخته است. تحلیل تراکنشی یا رفتار متقابل نظریه‌ای در روان‌شناسی اجتماعی است که اولین بار اریک برن روان‌پزشک کانادایی آن را مطرح کرد. دکتر اریک برن با تدوین مفهوم «تحلیل رفتار متقابل» در حقیقت یک سیستم واحد روان‌پزشکی انسانی و اجتماعی را به وجود آورده است که در سطح تئوری جامع و در سطح عملی مؤثر است. تامس هریس در وضعیت آخر به خوانندگان نشان می‌دهد که چطور سه حالتی که به اختصار به آن PAC می‌گویند (مدل والد، بالغ، کودک) را در تعاملات اجتماعی روزانه‌شان به کار ببرند، چطور خودشان را تحلیل کنند و چگونه یاد بگیرند که انسان‌هایی باهوش‌تر، منطقی‌تر و توانمندتر باشند.

در این کتاب هریس به طور خلاصه می‌گوید:
• همۀ ما با حالت پیش‌فرضی به دنیا آمده‌ایم که «خوب نیستیم.»
• اما ما قدرت تغییر این حالت پیش‌فرض را داریم.
• یاد گرفتن در مورد کودک و والد درون‌مان یعنی چگونه بالغ درون و در نتیجه ذهن‌مان را تقویت کنیم و چگونه از شر بازی‌های ذهن‌مان خلاص شویم و روابط‌مان را بهبود ببخشیم.

در وضعیت آخر هریس به طور کامل تحلیل رفتار متقابل را یاد داده است و در تمام سرفصل‌هایش به این موضوع اشاره کرده است. نظریۀ تحلیل رفتار متقابل چنین است: سه حالت قابل تشخیص در هر یک از ما وجود دارد که از همین سه حالت برای پردازش اطلاعات و پاسخ دادن به محرک‌های اطراف‌مان استفاده می‌کنیم. این سه حالت والد، کودک و بالغ درون‌مان هستند. در کتاب وضعیت آخر هریس سه حالت والد، کودک و بالغ را توضیح می‌دهد.

والد کیست؟
والد مجموعه‌ای از تمام چیزهایی است که کودک در سال‌های اولیۀ زندگی‌اش ثبت می‌کند. تمام قوانین، توصیه‌ها، محدودیت‌ها متعلق به والد است. هریس می‌گوید از آن‌جایی که کودک در همه چیز به والدینش وابسته است برای همین همه چیز والدینش را «درست» می‌بیند و در ذهنش ثبت می‌کند. اگر والدین واکنش‌های ناهماهنگی داشته باشند و پیام‌های ناهماهنگی ارسال کنند ممکن است کودک تا حدی در ذهنش جلوی والدین را بگیرد و در واقع تصویر والدین در ذهنش ضعیف یا تکه‌تکه شود. اگر والدین قوانین سختگیرانه‌ای برای کودک وضع کنند، ممکن است وقتی آن کودک بالغ می‌شود، زیر سوال بردن این قوانین و رها کردن‌شان برایش سخت‌تر باشد.

کودک 
از آن‌جایی که کودک در سال‌های اولیۀ زندگی‌اش نمی‌تواند صحبت کند، بیشتر خاطراتش مربوط به احساساتش می‌شود. کودک وابسته به مادر است و همیشه به دنبال نشانه‌های تأیید یا عدم تأیید از سوی مادرش می‌گردد. کودک هیچ راهی ندارد تا بفهمد چه چیزی باعث تأیید یا عدم تأیید واکنش‌هایش می‌شود و همین باعث می‌شود ناامید شود و او را به این نتیجه می‌رساند که من «خوب نیستم.» که در واقع در ذهن کودک نقش می‌بندد و نمی‌توان آن را از ذهنش به راحتی پاک کرد. 

بالغ
وقتی کودک در زندگی به دنبال پاسخ‌هایش بگردد به مرور رشد کرده و بزرگ می‌شود. وقتی کودک بزرگ شود متوجه می‌شود که چیزی که والدینش به او یاد داده‌اند و آن چیزی که خودش احساس می‌کند از هم متفاوت است. والد زندگی را می‌آموزد و نشان می‌دهد. کودک احساس کرده و آرزو و خیال‌پردازی می‌کند. بالغ متوجۀ تمام این مسائل و تفاوت‌ها می‌شود. بالغ این قدرت را دارد که کودک را بررسی کند تا ببیند آیا این احساسات مناسب زمان حالش است یا دیگر به دردش نمی‌خورد و صرفاً پاسخی به آموزه‌های قدیمی والدین است. تامس هریس معتقد است وقتی یک نوجوان احساس امنیت می‌کند که به این نتیجه برسد که می‌تواند به بیشتر آموزهای والدینش اعتماد کند و با خودش بگوید: «اون‌ها به من حقیقت رو گفتند.»

حالا بعد از تمام این توضیحات نظرتان در مورد خودتان چیست؟ فکر می‌کنید بالغی باهوش و با انگیزه هستید و می‌دانید در زندگی چه چیزی درست و چه چیزی غلط است؟ وقتی هیچ ایده‌ای از بالغ، کودک یا والد درونی‌مان نداریم آن‌وقت تبدیل به یک بالغ آلوده می‌شویم و اغلب رفتارهای ناسالمی از خودمان بروز می‌دهیم که هیچ سودی برای ما و اطرافیانمان ندارد. در وضعیت آخر هریس چند راهی را برای تقویت بالغ درون‌تان ذکر کرده است. هریس سعی کرده تا به شما یاد بدهد وقتی والد یا کودک درون‌تان گیر افتاده متوجه شوید و واکنش‌های خودکاری نسبت به آن‌ نشان ندهید. هریس در کتاب وضعیت آخر به شما یاد می‌دهد چطور مکث کنید و به بالغ‌ درون‌تان فرصت دهید. چطور آموزه‌های کودکی‌تان را زیر سوال ببرید. از خودتان بپرسید که آیا آموزه‌های قدیمی‌تان درست است یا آن‌ها فقط واکنش‌های مناسبی بودند و آیا الان در این سن و در حال حاضر به درد شما می‌خورند؟

از همان زمان انتشار کتاب آن‌قدر معروف شد که نامش را به طور متداول استفاده می‌کردند.. در واقع نام اصلی کتاب «من خوب هستم، شما خوب هستید» عبارت کلیشه‌ای رایج در فرهنگ زبان انگلیسی است، حداقل نسل‌های قدیمی‌تر به شنیدن این عبارت عادت کرده‌اند.

کتاب وضعیت آخر در سایت گودریدز امتیاز 3.7 از 5 و در سایت آمازون امتیاز 4.4 از 7 به دست آورده است.

در برنامۀ تلویزیونی محبوب آلف که از شبکۀ ان‌بی‌سی آمریکا پخش می‌شد به موضوع تحلیل رفتار متقابل به صورت مستقیم اشاره کردند و حتی مستقیم از عبارت «من خوب هستم، شما خوب هستید» استفاده کردند.

در یکی از قسمت‌های کارتون سیمپسون‌ها، شخصیت دکتر ماروین مونر به این کتاب خودیاری اشاره کرد اما عنوان آن را تغییر داد و گفت «من خوب هستم، تو مریضی.»

این کتاب در سال 1972 در فهرست پرفروش‌ترین‌های نیویورک تایمز قرار گرفت و تقریباً دو سال در این لیست باقی ماند. طبق برآوردهای ناشر، تا به امروز بیش از 15 میلیون نسخه از این کتاب فروخته شده و به چندین زبان زندۀ دنیا نیز ترجمه شده است.

خوانایی کتاب و روان بودن
یک دلیل عمده که چرا «تحلیل رفتار متقابل» امید گسترده‌ای برای روان‌شناس‌ها و روان‌درمان‌هاست و شکاف بین نیاز و وسیلۀ درمان روانی را پُر می‌کند آن است که این روش بهتر از هر جا در گروه‌ها ثمربخش است. مهم‌ترین جنبۀ موفقیت‌آمیز تحلیل رفتار متقابل این است که به بیماران وسیله‌ای می‌دهد که خودشان بتوانند از آن در همه جا استفاده کنند. هدف این کتاب توضیح دادن و تعریف کردن این وسیله است. هر چه بیشتر با والد و کودک درون‌تان آشنا شوید، بهتر می‌توانید بالغ درون‌تان را از آن‌ها جدا کنید و هر چه بیشتر این سه را از هم جدا کنید، بالغ‌تان بیشتر رشد کرده و تقویت می‌شود و می‌توانید خودتان را آزاد کنید. این نکته را هم به یاد داشته باشید که تامس هریس در وضعیت آخر فقط ایده‌های اریک برن را مطرح نکرده است بلکه خودش هم سهم بسزایی در توسعۀ این مباحث داشته است.

مدت زمانی که طول می‌کشد بخوانی
برای خواننده‌ای با سرعت متوسط (300 کلمه در دقیقه) حدوداً 5 ساعت و 18 دقیقه طول می‌کشد تا کتاب وضعیت آخر را به طور کامل بخواند.

اگر از خواندن این کتاب لذت بردید، نگاهی به کتاب از حال بد به حال خوب نیز بیاندازید.