فیه ما فیه

معرفی کتاب فیه ما فیه اثر مولانا جلال الدین محمد بلخی

فیهِ ما فیه کتابی عرفانی، صوفیانه، حکمت‌آموز اثر مولانا جلال الدین محمد بلخی ملقب به مولوی یا مولانا است. این کتاب مشتمل است بر تقریرات مولانا که در مجالس خود بیان کرده و پسرش یا یکی از مریدانش آن‌ها را یادداشت کرده است. فیهِ ما فیه اولین‌بار در 1928 در هند به چاپ رسید و منفّح‌ترین نسخهٔ موجود متعلّق به بدیع‌الزمان فروزانفر است که در 1330 منتشر شد.

واکنش‌های جهانی به کتاب فیه ما فیه:

• این کتاب یکی از نخستین کتاب‌های منثور فارسی پس از انقلابی موسوم به انقلاب ادبیات فارسی است. به‌علاوه، این کتاب مقدمه‌ای بر مثنوی تلقی می‌شود
و همچنین بسیاری از مفاهیم تصوف در این کتاب به زبان ساده بیان شده است.

• کتاب فیه ما فیه در سال 1961 با عنوان «گفتارهای مولانا» به زبان انگلیسی ترجمه شد و این نسخهٔ ترجمه‌شده مشتمل بر 71 گفتار است.

چرا باید کتاب فیه ما فیه را بخوانیم؟

فیه ما فیه اثر گرانبها و ارزشمند مولانا است که با تصحیح دکتر فروزانفر به همراه شرح کامل دشواری‌ها، اصطلاحات عرفانی و تلمیحات خواندن آن بسیار آسان‌تر شده است. نثر کتاب ساده و روان است و درون‌مایه‌ای عرفانی و اخلاقی دارد.

جملات درخشانی از کتاب فیه ما فیه:

«بعدالحمد والصّلوة؛ چون ايزد تعالى جدّه نگارنده را از كمال عنايت خويش توفيق مطالعه در آثار جاودانى و كلمات آسمانى خداوندگار راستين و جانِ جهان معرفت مولانا جلال‌الدين محمد مشهور به مولوى كرامت فرمود و اين موهبتِ عظيم به ارزانى داشت در مدّت بيست و دو سال كه با اين سعادت قرين و با اين توفيق هم‌آغوش بود همواره در تدبر ابيات مثنوى معنوى دچار مشكل می‌گرديد و براى حلّ آن دست در دامان شارحان رموز و مفسّران دقائق آن نامه الهى می‌زد و به مدد هدايت و راهنمايى آنان بعضى از آن عقده‌ها گشايش مى‌پذيرفت و بسيارى نيز همچنان در پرده ابهام و غموض نهفته میماند. درين ميانه بر دل گذشت كه به حكم معنى قرآن ز قرآن پرس و بس، شرح اسرار مثنوى را هم از مثنوى و ساير آثار مولانا بجويد و درمان از آنجا طلبد كه درد از آنجا خاسته و پيدا شده است. پس مثنوى را با ساير آثار مولانا از قبيل كلّيّات اشعار معروف به ديوان شمس و فيه ‌ما فيه و مجالس سبعه و مكتوبات تطبيق كرد و به حلّ مشكلات عديده از اين طريق نائل گرديد. ليكن در اين اثنا مشكل ديگر فرا پيش آمد و آن ترديد در صحّت نسخ چاپى فيه ما فيه و كلّيّات بود كه در نتيجه فحص و تحقيق معلوم گرديد و لازم آمد كه ابتدا آنها را از روى نسخ خطّى تصحيح كند به حدّى كه اطمينان به صحّت آن حاصل آيد و از آن پس به مطابقت مطالب آنها با مثنوى بپردازد. بدين جهت درصدد برآمد كه نسخ خطّى فيه مافيه را جمع كند و به تصحيح و مقابله آنها مشغول گردد و بدين انديشه درصدد جمعآورى نسخ خطّى برآمد و هم در آغاز كار اطّلاع يافت كه نسخه‌اى بالنّسبه معتبر از اين كتاب در كتابخانه ملّى موجود است، متصدّيان امور آن كتابخانه به اسرع وقت آن نسخه را در اختيار نگارنده گذاردند و دوست فاضل آقاى دكتر محمد معين كه خدايش به مواهب توفيق مخصوص دارد.»

«عباس گفت: «بسم‌الله چه نشان می‌طلبی؟» فرمود که: «از آن مال‌ها که تو را مانده است ایثار لشکر اسلام کن تا لشکر اسلام قوّت گیرد اگر مسلمان شده‌ای و نیکی اسلام و مسلمانی می‌خواهی». گفت: «یا رسول‌الله مرا چه مانده است همه را به تاراج برده‌اند حسیری کهنه رها نکرده‌اند.» فرمود صلوات‌الله که: «دیدی که راست نشدی و از آنچه بودی بازنگشتی، بگویم که مال چه‌قدر داری و کجا پنهان کرده‌ای و به کی سپرده‌ای و در چه موضع (پنهان و) دفن کرده‌ای؟ گفت: «حاشا». فرمود که چندین مال معیّن به مادر نسپردی و در فلان دیوار دفن نکردی و وی را وصیّت نکردی به تفصیل که اگر باز آیم به من بسپاری و اگر به سلامت باز نیایم چندینی در فلان مصلحت صرف کنی و چندینی به فلان دهی و چند ینی تو را باشد؟ چون عباس این را بشنید انگشت برآورد به صدق تمام ایمان آورد و گفت: «ای پیغامبر به حق من می‌پنداشتم که تو را اقبال هست از دور فلک، چنانک متقدّمان را بوده است از ملوک مثل هامان و شدّاد (و نمرود) و غیر هم. چون این را فرمودید معلوم شد و حقیقت گشت که این اقبال آن سری است و الهی است و ربّانی است.» مصطفی (صلوات‌الله علیه) فرمود: «راست گفتی. این بار شنیدم که آنان زنّار شک که در باطن داشتی بگسست و آواز آن به گوش من رسید مرا گوشی است پنهان در عین جان که هر که زنّار شک و شرک و کفر را پاره کند من به گوش نهان بشنوم و آواز آن بریدن به گوش جان من برسد. اکنون حقیقت است که راست شدی و ایمان آوردی.»»

تحلیلی بر کتاب فیه ما فیه‌:

اغلب فصولِ کتاب فیه ما فیه پاسخِ سوالاتی است که از مولوی شده است و از همین رو نظم و ترتیب خاصی ندارد؛ قسمتی هم خطاب به امیر معین‌الدّین پروانه است که خود از مریدان مولانا بود. فیه ما فیه به سبک مخصوص مولانا مشحون از حکایات و تمثیلات گوناگون برای تفهیم معانی، و دریافت آن به مرابت آسان‌تر از مثنوی است؛ چندان که هر مشابهتی بین مضامین این کتاب و مثنوی را می‌توان شرح آن قسمت از مثنوی دانست. متقدّمین آن را بدین نام نمی‌شناختند و شاید مراد از آنچه به نام مقالات یا اسرالجلالیّه یاد کرده‌اند همین کتاب باشد.

فهرست مطالب کتاب فیه ما فیه

• مقدمهٔ مصصح
• فیه ما فیه
• حواشی و تعلیقات به قلم بدیع‌الزمان فروزانفر 
• فهرست احادیث
• فهرست کلمات عربی بزرگان و امثال
• فهرست اشعار عربی
• فهرست اشعار فارسی
• فهرست نام‌های اشخاص
• فهرست نام‌های اقوام و اماکن

اگر از خواندن کتاب فیه ما فیه لذت بردید، از مطالعۀ کتاب‌های زیر نیز لذت خواهید برد:

• کتاب زندگی مولانا شرحی بر زندگی این شاعر و حکیم مشهور به روایت بدیع‌الزمان فروزانفر است. این کتاب یکی از معتبرترین کتاب‌هایی است که در شرح احوال و زندگانی مولانا و پدر او سلطان‌العلما و یاران برگزیده وی صلاح‌الدین و حسام‌الدین و شمس‌الدین و برهان‌الدین محقق و پسرش سلطان ولد تالیف شده است و مطالعه آن برای کسانی که می‌خواهند مولانا را بشناسند و با زندگی و زمانه او آشنا شوند و از تربیت اصلی و سیر معنوی او آگاهی یابند ضروری شمرده می‌شود.

دربارۀ مولانا جلال الدین محمد بلخی: شاعر و حکیم