کلیله و دمنه

معرفی کتاب کلیله و دمنه اثر ابوالمعالی نصرالله منشی

از لحاظ زمانی، نزدیک‌ترین ترجمه به اصل کتاب هندی به دست ابوالمعالی نصرالله منشی صورت گرفته است. اما او به اصل کتاب هندی دسترسی نداشته است. امروزه به خاطر پویایی و تغییرات بسیار زبان فارسی کلیله و دمنه نوشته منشی به زبان پارسی معاصر برگردانده شده است. کتاب حاضر ترجمه منثوری است بر اثر ابوالمعالی نصرالله منشی با ترجمه مجتبی مینوی تهرانی. کلیله و دمنه یکی از محبوب‌ترین کتاب‌های است که تا کنون به زبان‌های فارسی و عربی و دیگر زبان‌های اوراسیا، نوشته شده است.

جوامع مسلمان این کتاب را با نام کلیله و دمنه (به عربی: كليلة و دمنة) می‌شناسند، این کتاب، از کهن‌ترین کتاب‌های داستانی موجود است و بنا بر حدس و گمان تاریخ‌نگاران و نویسندگان مطرح، قدمتی دوهزارساله دارد و از آن زمان تا به امروز کتابی پرفروش و مشهور بوده و هنوز هم در سرتاسر جهان طرفدار دارد و خواند می‌شود. کلیله و دمنه دست‌کم 200 بار به 50 زبان مختلف ترجمه شده است.

کلیله و دمنه کتابی است مملو از قصص و حکایات تمثیلی و اخلاقی که اصالتاً هندی است و به زبان سانسکریت نوشته شده. بخش عمده این کتاب از کتاب پَنچَتَنترا و کمی از آن هم از مهاباراتا برگرفته شده است. زبان اصلی این کتاب به‌احتمال زیاد، زبان پْراکیت (نام عمومی زبان‌های هندی میانه مشتق از سانسکریت و زبان‌های مشابهش) است. این کتاب در طول تاریخ سفر پررمزورازی را از سر گذرانده که در ادامه به آن اشاره می‌شود. 

کلیله و دمنه در اصل برای سه شاهزاده جوان که معلم‌هایشان را عاصی و پدرشان را پریشان کرده بودند، به رشته تحریر درآمد. شاه که می‌ترسید تاج‌وتخت خودش را به پسران ناخلفش که حتی به ابتدایی‌ترین مهارت‌ها و دانش‌ها مسلط نبودند، بسپارد، از وزیر حکیم خودش راه‌حل جست. وزیر او نیز دست به قلم شد و پنجه تنتره را نوشت. او در این کتاب حکمت و دانش فراوان و عمیقی را به زبانی ساده و قابل‌فهم در قالب حکایات تمثیلی یا همان ادبیات فابل بیان کرد. شش ماه بعد شاهزادگان با مطالعه این کتاب، در راه کسب خرد بودند و بعداً عاقلانه بر کشورشان حکومت کردند. دویست سال بعدازاین واقعه پزشک ایرانی دربار انوشیروان، برزویه مأمور شد به هند سفر کند تا گیاه خاصی که شایعه شده بود به زندگان، زندگی ابدی می‌بخشد را پیدا کند و به دربار انوشیروان بیاورد. برزویه اما ازآنجایی‌که مرد اندیشمند و عاقلی بود، در هند نیز با اندیشمندان نشست و بخواست می‌کرد. 

او بعد از مدتی گشت‌وگذار دریافت که کتابی در هندوستان هست که تنها شاه اجازه خواندنش را دارد. او از شاه اجازه خواست کتاب را مطالعه کند. برزویه کتاب را به ذهن سپرد و بعداً آن را در قالب نامه‌های متعدد به دربار انوشیروان فرستاد. این نامه‌ها به دست بُزرگمهر بُخْتَگانجمع‌آوری شده و به زبان پهلوی (زبان آن دوره ایران) ترجمه شد و بعداً هم منابعی از دیگر چند باب به آن افزوده شد و تبدیل به کتابی شد که برزوی بعداً تقاضا کرد به‌پاس خدماتی که در راه جمع‌آوری و ترجمه این کتاب انجام داده است، نام و زحماتش را در ابتدای کتاب ذکر کنند. شاه ترجمه پهلوی این کتاب را آن‌قدر دوست می‌داشت که آن را در اتاق شخصی‌اش در کاخ نگه می‌داشت.

سیصد سال بعد، زمانی که ایران به دست اعراب فتح شد یک ایرانی مسلمان به نام ابن مقفع، تصادفاً نسخه پهلوی این کتاب را به عربی ترجمه کرد. ترجمه او از کتاب کلیله و دمنه چنان قدرتمند، واضح و سلیس است که تا به امروز نیز نمونه‌ای بدیع از زبان و نثر عربی محسوب می‌شود. کلیله و دمنه به نام شخصیت‌های اصلی‌اش که دو شغال ماجراجو هستند نام‌گذاری شده و بیشتر برای آموزش درباریون و کارمندان دولت نوشته شده بود اما آن‌چنان محبوب بود که بین تمام طبقات اجتماع رواج پیدا کرد و وارد فرهنگ عامه مردم شد و محبوبیت بی‌نظیری کسب کرد. این کتاب بعد از ورود به عربستان در قرن سیزدهم به‌خاطر استعمار اسپانیا به دست اعراب، وارد فرهنگ اسپانیا هم شد و همان جا به اسپانیایی باستان برگرداننده شد. بعد از اختراع صنعت چاپ، از اولین کتاب‌هایی بود که در ایتالیا چاپ شد. کلیله و دمنه در اواسط یا اوایل نیمه دوم سده هفتم قمری به دست قانعی طوسی در 4500 بیت در قالب مثنوی منظوم شد. قانعی این اثر را از روی نسخه نصرالله منشی که به کلیله و دمنه بهرام شاهی هم معروف است، به نظم درآورده است.

آثار هنری الهام گرفته شده از کلیله و دمنه

کلیله و دمنه در طول تاریخ الهام‌بخش هنرمندان بسیاری بوده است و بسیاری از هنرمندان، نقاشان، سنگ‌تراشان، سفالگران و باقی هنرمندان ایرانی و عربی و دیگر کشورها، نقاشی‌های دیواری، گلدان‌ها، سنگ‌نبشته‌ها و نقاشی‌های بسیاری از کلیله و دمنه و داستان‌های کتاب آن خلق کرده‌اند. در قرن دوم یا سوم بعد از میلاد، در سریلانکا یک قطعه ظرف صیقل یافته قرمزرنگ بااصالت هندی که داستان میمون و تمساح را نشان می‌دهد، کشف شده است. از دیگر آثار هنری می‌توان به بخشی نقش‌برجسته سنگی مامالاپورام در قرن هفتم میلادی، از داستان‌های پنجه تنتره و پلاک‌های سفالی قالب‌گیری شده معبد بنگال، در قرن دهم میلادی اشاره کرد. سقف معبد ویشنو متعلق به قرن دوازدهم در مانداپور نیز با داستان‌های پنجاتنتره تزئین شده است. 

در قرن هفتم و هشتم میلادی، آسیای مرکزی، در پانجیکنت، هنرمندان سغدی دیوارهای خانه‌های خود را با افسانه‌های پنجاتنتره و ازوپ تزئین کرده‌اند. از دیگر اقتباس‌های هنری محبوب می‌توان به اثر حسین بن علی واعظ کاشفی اشاره کرد او حدوداً در دهه 430 شمسی و در هرات به دستور امیر نظام‌الدین شیخ احمد سهیلی، اقتباس و ترجمه ساده و روانی از این کتاب کرد و کتاب را به زبان زمانه خودش یعنی دوره تیموری به‌روز کرد و نام آن را انوار سهیلی گذاشت. این کتاب در آن زمان در محافل روشنفکری فارس بسیار محبوب شده بود. به سفارش اکبر امپراتور مغول نسخه‌ای به نام عیار دانش نیز تهیه شد. 

خلاصۀ داستان کلیله و دمنه 

بریده‌هایی از کتاب کلیله و دمنه

خواندن کتاب کلیله و دمنه را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم؟

دربارهٔ نویسندهٔ کتاب کلیله و دمنه

دربارهٔ مترجم کتاب کلیله و دمنه

میزان فروش کتاب

تحلیل سی بوک از کتاب کلیله و دمنه

نشر نگاه کتاب کلیله و دمنه از ابوالمعالی نصرالله منشی را با ترجمۀ مجتبی مینوی طهرانی منتشر کرده است.

امروزه، هر خواننده که کلیله و دمنه بخواند با دریایی از حکمت و معنا روبه‌رو خواهد شد و درخواهد یافت این کتاب پر از دانشی است که می‌توان آن را با جوامع مدرن هم تطبیق داد و از آن درس‌های بسیاری آموخت.

کلیله و دمنه کتاب پر مغزی است که از کلمات کهن فارسی در آن استفاده زیادی شده. همچنین در متن دوبیتی‌های متعددی وجود دارند. مجتبی مینویی بدون آسیب به متن نصرالله منشی تا جایی که امکان داشته این کتاب را ساده‌نویسی و ویرایش کرده و کلماتی که ترجمه آنها به ساختار غنی داستان آسیب وارد می‌کرده را ترجمه نکرده اما معنی آن را در پاورقی کتاب آورده است. در نتیجه خواندن این کتاب به سواد دانشگاهی نیاز ندارد بلکه فقط توجه و تمرکز می‌طلبد.

مدت زمانی که طول می‌کشد کتاب کلیله و دمنه را بخوانید

اگر از کتاب کلیله و دمنه خوشتان آمده، این کتاب‌ها را از دست ندهید