موسیقی هزار ساله

---

کتاب موسیقی هزار ساله تاریخِ جدید سنت‌های موسیقایی ایران است که در سال 2010 منتشر شد. ان ایی.لوکاس، متخصص مطالعۀ موسیقی در فرهنگ‌های مختلف است و در این کتاب از نظام خاص موسیقی سنتی ایرانی صحبت کرده است. نظام خاص موسیقی سنتی ایرانی از دیرباز محصول فرهنگ کهن ایرانی تلقی شده است.

---

موسیقی سنتی ایرانی بر اساس آنچه ما امروز می‌شناسیم حاصل کار گروهی موسیقی‌دان خبره و فعال از اواخر قرن سیزدهم هجری است. سیستم موسیقی‌ای که این خبرگان درست کردند گرچه بسیار به موسیقی و فرهنگ موسیقیایی کشورهای همجوار ما نزدیک است اما از منظر و شاخص، سیستم‌بندی و بسیاری ویژگی‌های دیگر کاملاً متفاوت و مستقل است. ان ایی. لوکاس در کتاب موسیقی هزار ساله استدلال می‌کند که این موسیقی پدیده‌ای مدرن است که با مفاهیم و تغییر تاریخ ملی ایران پیوند خورده است.

ان. ایی لوکاس در کتاب موسیقی هزار ساله تاریخ موسیقی ایران را تصحیح می‌کند. او به طور مؤثری تحلیل تاریخی، قوم و موسیقی‌شناسی را با هم ترکیب می‌کند تا توضیحی گسترده و جامع برای فرآیندهای پیچیده و ظریف و تغییرات موسیقی سنتی ایرانی ارائه دهد. لوکاس به جای در نظر گرفتن یک تاریخ واحد برای موسیقی سنتی ایرانی، عدم تشابه و گسست فرهنگی را در طول زمان نشان می‌دهد و دو مفهوم متفاوت از ساخت موسیقی در رابطه با هنجارهای موسیقی پیشامدرن (نظام دوازده مقام) و مدرن (نظام ردیف دستگاهی) را آشکار می‌کند. کتاب موسیقی هزار ساله اولین اثری است که تاریخ موسیقی خاورمیانه را با تاریخ سیاسی منطقه همسو می‌کند.

«در پائیز سال 2000، سر یکی از کلاس‌هایم در دانشگاه یوسی‌ال‌ای نشسته و مشتاقانه در انتظار سخنران مدعو بودم. قرار بود این مرد بیاید تا به ما دربارۀ موسیقی سنتی ایرانی، یکی از سنت‌های موسیقیایی بزرگ ایران، درس بدهد. من هیجان‌زده بودم چون از قبل چیزهایی دربارۀ موسیقی عربی و ترکی می‌دانستم، اما آن زمان آشنایی خیلی کمتری با موسیقی ایرانی داشتم. موسیقی عربی و ترکی شباهت‌های بسیاری دارند و تاریخ مشترکی نیز داشته‌اند؛ بنابراین به نظر می‌رسید موسیقی ایرانی هم به‌نحوی ربطی به این فرهنگ‌های دیگرِ خاورمیانه داشته باشد. اما مفهوم موسیقی ایرانی چیزی به‌کلی متفاوت را در تصورم تداعی می‌کرد. این تصویر متعلق به عصر باستان بود. امپراتوری‌های عظیم ایرانی، مدت‌ها قبل از آنکه مغلوب فتوحات اعراب و کوچ ترکان شوند، در نواحی غربی و مرکزی آسیا برپا بودند؛ پس بی‌شک موسیقی ایرانی می‌توانست قدیمی‌تر از موسیقی دیگر فرهنگ‌های بزرگ منطقه‌ای از این‌دست باشد. انگارۀ موسیقی ایرانی بی‌تردید حس تاریخیِ بی‌همتا و شأن فرهنگی والایی را، در قیاس با دیگر گروه‌های زبانی بزرگ منطقه، به ذهنم متبادر می‌کرد.»

«ایشان به ما می‌گفت که موسیقی سنتی ایرانی نه از گردوغبار اعصار باستان ایران برآمده، و نه حاصل نوزایی فرهنگیِ شکوهمندی است که در پی برآمدن امپراتوری اسلامی در سده‌های میانه رخ داد. موسیقی سنتی ایرانی از کشور متجدد ایران در اوایل قرن نوزدهم میلادی / سیزدهم هجری نشئت گرفت که نمودار زمان و مکان با آشفتگی ژرف بود. تصوراتم از حاکمی قرون‌وسطایی، که بزم دربارش سرشار از سرگرمی‌های سطح‌بالای موسیقی‌دانان بود، بر باد رفت. این موسیقی از آنِ مکانی بسیار غامض و متجدد بود که دو انقلاب، استبداد شاهنشاهی، و به‌تازگی نظام اسلامی شیعی ضدطاغوتی از سر گذرانده بود. روایت تاریخی موسیقی ایران باستان به‌وضوح در درک موسیقی ایرانی مهم‌ بود، اما جنبه‌های اساسی موسیقی بومی ایران در عصر مدرن را، که ساختار و نیز بافتار متفاوتی داشت، روشن نمی‌کرد. نکته‌ای بس ژرف را در این روایت و این تغییر دیدم. قرن نوزدهم برهه‌ای بنیادی را در رشد تأثیرات و مداخلات جهانگیر اروپا رقم زد. ایالات متحده سرانجام وجوه مختلف این مداخلات اروپا را در دست گرفت، و بخش عمده‌ای از تاریخ نوین ایران را می‌توان بر این مبنا روایت کرد که کدام قدرت غربی بر حاکمیت ملی آن تسلط داشته است، و مناطق مختلفِ تحت نفوذشان در ایران چگونه کوشیده‌اند تا تسلط بومی خود را علیه این مداخلات خارجی متفاوت بازیابند.»

«در مورد سنت ردیف‌دستگاهی، پژوهشگران قوم‌نگاری بودند که نخستین بار به میزان نقض و حفظ هنجارهایی پرداختند که در جهان فارسی‌زبان، طی تاریخ قوام و رواج یافته بود. نظر ژان دورینگ این بود که نظام ردیف‌دستگاهی به‌طور مستقیم از نظام دوازده مقام نشئت نمی‌گیرد، بلکه در اصل بیشتر آذری به‌ نظر می‌رسد. در واقع، سلسلۀ قاجار ـ که دربار آن در تهران طی قرن نوزدهم حامی سنت ردیف‌دستگاهی بود ـ ترکانی از قلمرو آذری‌زبان بودند. آنها علاوه بر حمایت از سنت ردیف‌دستگاهی در تختگاه قدرتشان در تهران، حامی سنت موسیقی مشابهی بودند که به زبان ترکی آذری در دربار تبریز اجرا می‌شد. همین موسیقی درباری تبریز شالودۀ موسیقی مقامی آذری قرار گرفت. بعدها برونو نتل اظهار کرد که سنت ردیف‌دستگاهی، گرچه فی‌نفسه غربی نشده بود، همچنان مي‌توانست نشان‌دهندۀ تغییراتی باشد که به موازات ظهور سلطۀ موسیقایی غربی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در ایران روی داد. او معتقد بود که ردیف به‌ویژه ممکن است حاصل حس مدرن ملی‌گرایی ایرانی بوده باشد. دورینگ و نتل، به‌رغم ناسازگاری فرضیه‌هایشان، هر دو متوجه میزان تفاوت سنت ردیف‌دستگاهی در قیاس با تاریخ موسیقی ایرانی شده بودند و به دنبال راهی می‌گشتند تا توضیح دهد که چرا پدیدۀ مدرن موسیقی سنتی ایرانی این‌همه با هنجارهای تاریخی مستند در منابع فارسی‌زبان فرق داشت.»

اگر به موسیقی سنتی ایرانی علاقه‌مند هستید و دوست دارید با تاریخچۀ آن آشنا شوید حتماً کتاب موسیقی هزار ساله را بخوانید.

«کتاب موسیقی هزار ساله بسیار خوب نوشته شده است و در حوزۀ خود بسیار بدیع است، این کتاب کمک بزرگی برای این حوزه است. پاسخ بسیاری از پرسش‌ها در زمینۀ موسیقی سنتی ایرانی که سال‌ها به آن‌ها فکر می‌کردم در این کتاب پیدا کردم.»-کامران اسکات آقایی، دانشیار تاریخ ایران، دانشگاه تگزاس

«کتاب موسیقی هزار ساله روایتی بدیع از تاریخ موسیقی ایرانی است و همچنین دیدگاه مهم و جدیدی در مورد چگونگی تحلیل معنای موسیقی و فرهنگ در منظر تاریخی ارائه می‌دهد.» -محسن محمدی، مدرس مطالعات موسیقی در دانشگاه کالیفرنیا، لس آنجلس

«لوکاس تاریخ استاندارد موسیقی ایرانی را تغییر می‌دهد و ثابت می‌کند که داستان بقای یک سنت قدیمی نیست، بلکه داستان ابداع سنت است. این کتاب مطالعه‌ای موردی و در مورد این است که چگونه زمان حال گذشته‌ای را می‌سازد که بدان نیاز دارد. کتاب موسیقی هزار ساله کمک مهمی نه تنها به مطالعۀ موسیقی فرهنگ‌های مختلف می‌کند بلکه در رشتۀ تاریخ و حوزۀ مطالعات ملی نیز کاربرد دارد.» -جیمز ال. گلوین، نویسندۀ کتاب خاورمیانۀ مدرن

کتاب موسیقی هزار ساله از سایت آمازون امتیاز 4.6 از 5 و از سایت گودریدز امتیاز 4.8 از 5 را دریافت کرده است.

نشر مرکز کتاب موسیقی هزار ساله از ان ایی. لوکاس را با ترجمۀ سهند سلطاندوست منتشر کرده است.

ان.ایی لوکاس در کتاب موسیقی هزار ساله ، نه تنها در مورد جنبه‌های فنی دوازده دستگاه مقام و ردیف، بلکه در مورد الگوهای تاریخی گسترده‌تر تغییر در سنت‌های موسیقی ایرانی و جهان پارسی نیز صحبت کرده است.

- تاریخی از موسیقی معاصر هنری ایران اثر عبدالحسین مختاباد که در این کتاب به موسیقی سنتی ایرانی پرداخته است. این کتاب تاریخی از موسیقی هنری اصیل ایران از اواخر قرن نوزدهم میلادی تا اواخر قرن بیستم است. نویسنده نگاهی عمیق به تأثیرات متقابل سیاسی-اجتماعی و جدال آشکار و نهان بین سنت و مدرنیته در موسیقی نیز انداخته است.

- 100 موسیقی‌دان تأثیرگذار تاریخ به کوشش گینی گورلینسکی گردآوری شده است. این نویسنده در این کتاب به معرفی موسیقی‌دان‌های برتر تاریخ پرداخته که تأثیر بسزایی نیز در پیشرفت آن داشته‌اند. برخی از چهره‌های معرفی شده در این کتاب، رهبران جنبش موسیقی هستند و برخی دیگر نیز دست به اصلاحات و تغییر اساسی در موسیقی زده‌اند.